جامع عمروبن عاص. [ م ِ ع ِ ع َم ْ رِ ن ِ ] ( اِخ ) مسجد معروفی است در مصر. یاقوت حموی آرد: این مسجد در موضع مرتفع بی درخت و گیاهی که در تصرف قتیبةبن کلثوم تجیبی بود بنا شده است. چون عمروبن عاص پس ازفتح اسکندریه به فسطاط برگشت از قتیبةبن کلثوم خواست که خانه خود را مسجد کند قتیبة نیز آن را به مسلمانان داد و بسال 21 هَ.ق. بنای مسجد آغاز شد و هشتاد تن از بزرگان صحابه از جمله زبیربن عوام و مقدادبن اسود و عبادةبن صامت و ابوالدرداء و ابوذر غفاری ونظائر آنان در بناء آن شرکت داشتند. طول مسجد پنجاه ذراع و عرض آن سی ذراع است. گویند اندکی صاروج در آن بکار رفته بود تا در زمان ولیدبن عبدالملک که مساجد را تجدید بنا میکرد بدست قرةبن شریک بصورت کنونی بنا شد. سپس در سال 53 مسلمةبن مخلد انصاری که از جانب معاویه به حکومت مصر رسید آن را وسعت داده و سفیدکاری و تزیین کرده و بر ابهت آن افزود و بسال 93 قرةبن شریک عبسی حاکم مصر بدستور ولیدبن عبدالملک آن را ویران کرده و از نو بنا نهاد و در زیبایی آن کوشید وچون بسال 133 صالح بن علی بن عبداﷲبن عباس از جانب سفاح والی مصر شد بر وسعت آن بیفزود و گویند خانه زبیربن عوام را جزء مسجد کرد و باز بسال 175 چون موسی بن عیسی از جانب هارون الرشید حاکم مصر گشت آن را وسیعتر کرد و نیز عبداﷲبن ظاهربن حسین که بسال 211 برای جنگ با خوارج به مصر رفت فرمود تا بر جانب غربی آن مقداری افزودند و همچنین بسال 258 بدستور معتصم خلیفه ٔعباسی حاکم وقت ابوایوب احمدبن محمد مسجد را توسعه داد و بسال 275 حریقی در جامع روی داد و خمارویه بن احمدبن طولون آن را تعمیر کرد و نام خود را بر بالای آن نوشت. و در سال 336 ابوحفص عمر قاضی عباسی آن را توسعه داد و بسال 357 محمدبن عبداﷲبن خازن رواقی بمقدار نه ذراع بر آن افزود و پیش از اتمام آن درگذشت و پسرش علی آن را تمام کرد. سپس بسال 378 بدستور وزیر یعقوب یوسف بن کلس فواره ای به زیر قبه بیت المال افزود. سپس الحاکم کاشی های آن را برکند و سفید نمود. ( ازمعجم البلدان ). این جامع در دوره خلفاء فاطمی بمنتهی درجه مجد و عظمت خود رسید. ناصرخسرو که بسال 439آن را دیده چنین آرد: این مسجد بر روی چهار ستون ازمرمر قرار گرفته و دیوارهای محراب آن با لوحه مرمرسفید که بر روی آنها آیات قرآن مجید با خطی زیبا نوشته شده ، پوشیده گردیده و چهار سمت آن را بازار فراگرفته است و ابواب آن در بازار باز میشود. این مسجد را تاج الجوامع و جامع عتیق نیز گویند و تنها محل عبادت و اقامه جمعه نیست بلکه تمام امور قضائی و سیاسی در آن انجام می یافت و محل اجتماعات علمی بود. بسال 564 هَ.ق. فسطاط را از ترس استیلای صلیبیان بر آن آتش زدند و مدت 54 روز در آتش میسوخت و در این حریق جامع عمرو نیز درهم فروریخت. سپس بنای آن تجدید گشت و تعمیرات فراوانی در آن شده و آخرین آن در دوره عثمانی و بسال 1212 هَ.ق. بدست امیر مرادبک بود. پس ازآن محمدعلی پاشا بسال 1300 هَ.ق. اصلاحاتی در آن کرده و موقوفاتی برای آن قرار داد. از نظر باستان شناسی در این مسجد کاوشهائی شده و آثاری بدست آمده است. ( از تاریخ المساجد الاثریه ص 26 ببعد ). و رجوع به معجم البلدان و تاریخ المساجد الاثریه صفحات مزبور شود.
