جامع الحکمتین

[ویکی نور] جامع الحکمتین، کتابی در حکمت اسماعیلی به فارسی، تألیف ناصر خسرو قبادیانی است. این کتاب، در پاسخ به پرسش های ابوالهیثم جرجانی که آنها را در قالب قصیده ای مطرح کرده بود، نگاشته شده است.
این مقاله مشتمل است بر دو بخش: 1) گزارشِ قصیدۀ جرجانی و مطالب آن، 2) شرح ناصر خسرو بر این قصیده.
در قصیدۀ 89 بیتی ابوالهیثم جرجانی، 91 پرسش فلسفی، منطقی، طبیعی، نحوی، دینی و تأویلی مطرح شده است. ناصرخسرو در جامع الحکمتین (ص 313) تصریح کرده که فقط به 82 بیت از آن دسترسی داشته است. بنا بر گزارش شاگرد ابوالهیثم، محمد بن سرخ یا محمد سرخ / سرح نیشابوری (قرن چهارم و پنجم)، ابوالهیثم قبل از پاسخگویی بدان پرسش ها، درگذشته است. محمد بن سرخ نیز که از اندیشمندان اسماعیلی بوده، پس از وفات استادش به درخواست جمعی از دوستانش در شرح آن قصیده و پاسخ به آن رساله ای نگاشته و در آن به 76 پرسش، پاسخ داده و در پایان یادآوری کرده که آنچه وی نگاشته، مطابق آن چیزهایی است که از استادش شنیده یا در آثار حکما خوانده و او چیزی از خود ننوشته است. در عین حال وی در نقل اقوال و آرای حکما مشخصاً از کسی نام نبرده، مگر در چند مورد که نام ارسطو، شیخ یونانی (افلوطین)، جالینوس و محمد زکریا رازی را آورده است. شرح محمد بن سرخ با عنوان شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی توسط هانری کوربن و محمد معین همراه با مقدمه هایی به فارسی و فرانسه در تهران 1334ش تصحیح و چاپ شده است.
از مقایسۀ جامع الحکمتین با شرح محمد بن سرخ نیشابوری بر قصیدۀ ابوالهیثم جرجانی، دانسته می شود که هر چند نویسندگان این دو شرح در اصول اسماعیلی با هم موافق اند، در فروع اختلافات آشکاری دارند. همچنین ناصرخسرو مطالب را مشروح تر و مفصّل تر بیان کرده، اما چون محمد بن سرخ شاگرد ابوالهیثم بوده، شرح و توضیح او به مذاق ابوالهیثم نزدیک تر است. علاوه بر این ها، به اصالت روایت محمد بن سرخ از قصیدۀ مذکور، اطمینان بیشتری می توان داشت، زیرا اگر چه فقط مشتمل بر 76 بیت از آن قصیده است، آنها را مستقیماً از سرایندۀ آن شنیده و ضبط کرده، چنانکه هفت بیت در شرح او آمده است که در جامع الحکمتین نیست. گاهی اختلاف در دو روایت سبب گردیده، در اصل موضوع و شرح، اختلاف بسیاری پدید آید. به نظر می رسد ناصرخسرو شرح محمد بن سرخ بر قصیدۀ جرجانی را ندیده بوده یا اگر از وجود آن اطلاعی داشته است، برای او چندان قابل اعتنا نبوده که کمترین اشاره ای در جامع الحکمتین بدان نکرده است.
2) شرح ناصر خسرو بر قصیدۀ جرجانی. بنا بر قرائن، ناصر خسرو هنگام اقامتش در یمگان (در منطقۀ علیای سیحون (درۀ کوکچۀ فعلی در استان بدخشان افغانستان)) نزد دوست و حامی اش امیر بدخشان، علی بن اسد، به درخواست وی این کتاب را در پاسخ به پرسش های مطرح شده در قصیدۀ ابوالهیثم جرجانی، در سال 462، نوشته و آن را جامع الحکمتین نامیده است، زیرا به تصریح خود وی بنیاد این کتاب بر گشایش مشکلات دینی و معضلات فلسفی بوده و ناصرخسرو در آن حکمای دینی را با آیات قرآنی و اخبار نبوی و حکمای فلسفی و فضلای منطقی را با براهین عقلی، مخاطب خود قرار داده است، ازاین رو می توان گفت وجه تسمیۀ کتاب اشاره به این امر بوده است که آن حاوی مباحث حکمت دینیِ (اسماعیلی) و فلسفۀ یونانی است.

[ویکی فقه] جامع الحکمتین (کتاب). جامع الحکمتین، کتابی در حکمت اسماعیلی به فارسی تألیف ناصرخسرو قبادیانی . معرفی کتاب جامع الحکمتین این کتاب، در پاسخ به پرسشهای ابوالهیثم جرجانی که آن ها را در قالب قصیده ای مطرح کرده بود، نگاشته شده است.
این مقاله مشتمل است بر دو بخش: ۱) گزارشِ قصیده جرجانی و مطالب آن، ۲) شرح ناصرخسرو بر این قصیده.
بخش اول: جرجانی وقصیده او
۱) جرجانی و قصیده او.
شخصیت جرجانی
ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی (قرن چهارم)، یکی از شخصیتهای ناشناخته در تاریخ فلسفه ایرانی ـ اسماعیلی است که در باره وی فقط گزارش مختصری از بیهقی
علی بن زید بیهقی، کتاب تتمّه صوان الحکمه، ج۱، ص۱۳۲، لاهور ۱۳۵۱.
...

[ویکی شیعه] جامع الحکمتین (کتاب). جامعُ الحِکمَتَین، کتابی است در حکمت اسماعیلی به فارسی تألیف ناصرخسرو قبادیانی. کتاب ، در پاسخ به پرسش های ابوالهیثم جرجانی که آنها را در قالب قصیده ای مطرح کرده، نگاشته شده است. نویسنده هر پرسش را به دو شیوه برهان فلسفی و استدلال دینی بر پایه تعالیم فاطمیان پاسخ داده است.
نویسنده این کتاب، ناصر خسرو قبادیانی است که این کتاب را به درخواست حاکم بدخشان افغانستان در پاسخ به پرسش های جرجانی نگاشته است.
ناصرخسرو در این کتاب، علمای دینی را با آیات قرآنی و احادیث نبوی و فلاسفه و منطق دانان را با استدلال برهانی، مخاطب خود قرار داده است. ازاین رو می توان گفت وجه تسمیه کتاب اشاره به این امر بوده است که آن دربر گیرنه مباحث حکمت دینی اسماعیلی و فلسفه یونانی است.

جامِعُ الحِکمَتَیْن
تألیف ناصرخسرو، در ۴۶۲ق، کتابی به فارسی، در بیان سازگاری دین و فلسفه. این اثر، که مملوّ از تأویلات باطنی اسماعیلی است، بنابه گفتۀ مؤلف در مقدمه، در پاسخ به پرسش های موجود در قصیدۀ منظوم ابوهیثم جرجانی تألیف شده است که آن را برای ناصرخسرو فرستاده بوده است. نظر به آن که پرسش های جرجانی بسیار پراکنده است و نظم منطقی ندارد، بالتبع این اثر ناصرخسرو نیز برخلاف سایر آثارش از توالی منطقی برخوردار نیست. جامع الحکمتین به کوشش محمد معین و هانری کُربَن به چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۳۲ش).