جاده ابریشم

این راه از شهرستان توان هوانگ در چین به ولایت کانسو می آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقی امروزی می شد و از درون آسیای مرکزی می گذشت و از راه بیش بالیغ و آلمالیغ و اترار به سمرقند و بخارا می رسید. در بخارا قسمت اصلی آن از راه کویان ( جوین ) مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بام و صفی آباد و جاجرم به ری می آمد و از ری به تاکستان و زنجان و شمال همدان از سمت کبودرآهنگ سمت شمال این شهر نزدیک کوه قولی یابا و اردبیل و تبریز و ایروان می رفت و از ایروان به ترابوزان یا بیکی از بندرهای شام پایان می گرفت. قسمت فرعی این راه از سمرقند به خوارزم و از خوارزم به سرای و هشترخان و از آن جا به کنار رودخانهٔ «دن» و بندرهای دریای آزف پایان می یافت. مهم ترین کالایی که از ایران می گذشت، ابریشم بود، اما چون ایرانیان مقدار بسیاری از ابریشم خام چین را که وارد می کردند، به خود تخصیص می دادند می توانستند فرآورده های خویش را به هر بهایی که بخواهند، به کشورهای باختر زمین بفروشند.
نخستین کسی که نام راه ابریشم را در سال ۱۸۷۷ میلادی، برای این مسیرها برگزید، جغرافی دان آلمانی فردیناند ریختوفن بود. وی به سبب حمل ابریشم چین از این راه به دریای مدیترانه و مناطق گوناگون دیگر بین راه این نام را برگزید. دربارهٔ نام جاده ابریشم در ایران و دیگر کشورها نظرات گوناگونی وجود دارد. منوچهر ستوده استاد جغرافیای تاریخی در مقاله ای معتقد است که این نام اشتباه است و نباید آن را به کار برد. محمدابراهیم باستانی پاریزی در کتاب اژدهای هفت سر از این نام دفاع کرده و جاده ابریشم را ریسمان فرهنگی جوامع گوناگون می داند. ناصرتکمیل همایون که در دهه ۱۹۹۰ نماینده ایران در شبکه جاده ابریشم یونسکو بوده است نیز همین نظر را در کتاب جاده ابریشم طرح کرده است. حسن باستانی راد نیز که از ۲۰۱۳ نماینده ایران در شبکه جاده ابریشم یونسکو است در مقاله ای با عنوان «نقش زربفت و فرهنگ ایرانی در نامگذاری جاده ابریشم» ضمن ارائه نظریات گوناگون دربارهٔ این نامگذاری، مستنداتی ارائه کرده مبنی بر اینکه نام جاده ابریشم را ریشتهوفن به تأثیر از تجارت زیاد بافته های زربفت ایرانی در آسیای مرکزی در زمان او و شهرت آن و همچنین متأثر از فرهنگ ایرانی انتخاب کرده است.

این مسیرها انتخاب کرد جغرافی دان آلمانی به نام فردیناند ریختوفن بود . او به علت حمل ابریشم چین از این راه به دریای مدیترانه و مناطق مختلف دیگر این نام را برگزید . مهم ترین کالایی که به صورت ترانزیت از ایران می گذشت ابریشم بود .

نام جاده ابریشم را اولین بار فردیناند فون ریشتهوفن ( 1833ـ1905 ) ، جغرافیدان آلمانی ، در میانه قرن نوزدهم به کار برد ( فرانک و براونستون ، ص 12، 333؛ درژ و بوهرر ، ص 6 ) . ظاهراً سبب این نامگذاری ، تجارت ابریشم به عنوان معروف ترین ، سبک ترین و گرانبهاترین کالایی بوده که طی دهها قرن از طریق این جاده از چین به غرب می رفته است ( فرانک و براونستون ، ص 13؛ باستانی پاریزی ، ص 199ـ200 ) . مسیر اصلی این راه بین ْ30 و ْ40 عرض شمالی و ْ10 تا ْ110 طول شرقی امتداد داشته است . راههای فرعی دیگری نیز از هند و جنوب ایران به آن می پیوسته که به دلیل اهمیت نوع کالاهایی که در آنها حمل می شده ، نامهای دیگری ، مثل «راه ادویه »، به آنها داده شده است . این راهها نیز تا ْ20 عرض شمالی امتداد می یافتند ( رجوع کنید به نقشه " مسلمانان در جهان " ) . طول تقریبی این راه را هشت هزار کیلومتر نوشته اند ( فرانک و براونستون ، ص 14 ) . به نوشته بطلمیوس ( ح 90 تا 168 میلادی ) فاصله بین شهر مَنبِج ( هیراپولیس ) در شمال سوریه تا برج سنگی ( رجوع کنید بهادامه مقاله ) 280 ، 26 اِستادیا و از آنجا تا چانگ ـ آن /چانگان ( سرا ) ، پایتخت قدیم چین ، 200 ، 36 اِستادیا و جمعاً در حدود یازده هزار کیلومتر بوده است ( 1407، ص 11؛ همو، 1885، ص 12ـ13؛ نیز رجوع کنید به بولنوا ، ص 62 ) . این شاهراه از کشور چین شروع می شد، از فلات ایران می گذشت و پس از گذر از بین النهرین و شامات ، به انطاکیه در کنار دریای مغرب ( مدیترانه ) می پیوست ( پیرنیا و افسر، ص 85؛ بولنوا، ص 50 ـ51، نقشه ) . نخستین شهر در ابتدای این جاده در مشرق ، شهر چانگ ـ آن ، نزدیک به شهر کنونی شیان ، بود. معبد بودا در صومعه غاز وحشی متعلق به سال 652 و همچنین گور امپراتور معروف چین ، شی هوانگ تی ، در این شهر است . گنجینه معروف زیرخاکی مجسمه های گلی سربازان ارتش هفت هزار تنی محافظ این گور، که در 1353 ش / 1974 میلادی کشف شد، در همین جا و نزدیک به شهر شیان است ( درژ و بوهرر، ص 40ـ41؛ فرانک و براونستون ، ص 21ـ22 ) . پس از آن جاده در دره رود وِی امتداد می یافت . چینیها بخشی از این راه را که بیشتر نقاط آن سنگفرش بود، «شاهراه سلطنتی » می نامیدند و مأموران چینی با گرفتن عوارض از مسافران این راه ، امنیت و رفاه کاروانیان را فراهم می آوردند ( فرانک و براونستون ، ص 22 ) . جاده ابریشم در علیای رود وِی ، به سمت شمال غربی تغییرمسیر می داد و پس از طی مسافتی طولانی از دامنه های نان شان ( کوهستان جنوبی ، که دنباله کوههای کونلون است ) ، به پادگان مرزی تونهوانگ ، یکی از کانونهای فرهنگ بودایی ، می رسید ( همان ، ص 23 ) . در نزدیکی تونهوانگ محلی است به نام غارهای هزاربودا که در آن کمابیش پانصد غار کنده و نقاشی شده و نیز تورفتگیهای آراسته به پیکره های کنده کاری شده وجود دارد و نخستین غار آن در حدود 353 یا 366 ق م کنده و برپا شده است ( درژ و بوهرر، ص 62 ) . در همین غارهای هزاربودا، مارک اورل استاین ، باستان شناس ، در 1906 و 1914 به گنجینه ای از طومارهای نقاشی و نسخه های خطی یا چاپ قالبی بودایی ( پانصد اثر هنری از جمله نقاشیهای ابریشمین ، سه هزار طومار کامل از مواد چاپ شده ، ششصد طومار دستنوشته و ششصد تکه سایر مستندات ) دست یافت که یکی از آنها، سوترای الماس متعلق به 868 بود که تا آن زمان کهن ترین کتاب چاپی جهان محسوب می شد ( فرانک و براونستون ، ص 24، 337ـ 338 ) . پس از آن ، شهر تونهوانگ است که در سمت مغرب آن ، بیابانهای حوضه تاریم ، یکی از خشک ترین سرزمینهای جهان ، گسترده است . اطراف این بیابانها را از شمال کوهستان تین شان ، از مغرب کوههای پامیر، از جنوب رشته کوههای کونلون و از مشرق کویر لوپ ( نمک ) محدود کرده است . در شهر آنشی / آنسی راه دو شعبه می شد: یک راه به سوی شمال غربی می رفت و از شمال حوضه تاریم می گذشت ، راه دیگر به سوی جنوب غربی امتداد می یافت و از جنوب این حوضه عبور می کرد. راه جنوبی از گذرگاه میان رشته کوههای کونلون ، که در اسطوره های چینی جایگاه ایزدان است ، و از صحرای تاکلاماکان رد می شد ( همان ، ص 17، نقشه ، ص 26ـ 27، 31ـ32، 52 ) . امتداد این راه پس از گذشتن از پامیر شرقی ، در آخرین بخش کوهستان پامیر که دو رود جیحون ( آمودریا ) و سیحون ( سیردریا ) از آن سرچشمه می گیرند، به منطقه ای می رسید که امروزه عموماً ترکستان غربی نامیده می شود. در راه جنوبی حوضه تاریم ، نخستین منزلگاه ، قلعه میران در کنار دریاچه لوپ نور بود ( همان ، ص 31ـ32، 36؛ درژ و بوهرر، ص 80 ) . اورل استاین در آغاز قرن بیستم کتیبه ها و نقاشیهای این قلعه را چاپ و منتشر کرد که در آنها تأثیرات فراوانی را از آثار یونانی ، رومی ، بین النهرینی یا هندی می توان دید ( درژ و بوهرر، ص 90 ) . این جاده از شهرهای چِرچِن / شان ـ شان ، خُتن ( با یشم فراوان سبز و سفید که در بستر کوهستانی رود ختن پیدا می شد ) و یارغَند/ یارکند می گذشت و پس از عبور از کاشغر به کوهستان پامیر می رسید ( فرانک و براونستون ، ص 29، 30، 34؛ درژ و بوهرر، ص 36ـ37، نقشه ، ص 82، 102 ) . جاده شمالی پس از رسیدن به حوضه پهناور و پرآب شهر تورفان که قریب به صد متر پایین تر از سطح دریا قرار دارد ( فرانک و براونستون ، ص 31ـ32، 36 ) و عبور از آن ، به کوه تین شان یا سرزمین هفت جویبار می رسید ( همان ، ص 39؛ پیرنیا و افسر، ص 85 ) . در اینجا نیز عبادتگاهی بودایی به نام غارهای هزار بودای بزکلیک / بَزقلیق ( بزقلیق در لغت به معنای تزئین شده است ؛ 57 غار موجود ) وجود دارد که دیوارهای کنده شده در صخره های شرق تورفان ، پوشیده از نقاشیهایی از آداب و مناسک دینی بودایی و مانوی است ( درژ و بوهرر، ص 111 ) . بازمانده های شهر باستانی ( کیائو ـ هو/ کیو ـ شه ، بارکوتو/ یار ـ فوتو ) ، متعلق به دور . . .