ثعالبی

نخستین کتاب جادر، الثعالبی نام داشت که در 1967م منتشر شد. وی در کتاب دوم، الثعالبی ناقداً وادیباً ( 1411ق/1991م ) کوشید از وی ادیبی ناقد بسازد. جالب آنکه 3 سال پیش از اثر دوم جادر، پژوهشگری دیگر به نام حامد خطیب، به هنر نقادی ثعالبی توجه خاص ورزید و کتابی با عنوان «ثعالبی در مقام ناقد» منتشر کرد ( = الثعالبی. . . ناقداً فی یتیمة الدهر ) . به زبان فارسی نیز، کتاب جاحظ نیشابور از محمدباقر حسینی در 1382ش منتشر شده است.
وی که نمی دانیم عرب نژاد بوده، یا ایرانی نژاد ( نک‍ : جادر، 20 - 21 که در این باره حساسیت نشان می دهد ) ، گویا در خانواده ای تنگدست پرورش یافت، زیرا بیشتر برآن اند که پدرش پردازنده و فروشندۀ پوست روباه بود، اما ابن خلکان ( 3/180 ) و همۀ کسانی که از او تقلید کرده اند، خود وی را پوست پرداز خوانده اند.
1. Catalogus…
در ثمار القلوب ثعالبی ( ص 498 - 499، نیز نک‍ : دیوان، 28 - 29 ) شاعری به ثروت از دست رفته خود اشاره می کند و ناجی آن را از خود ثعالبی، و در نتیجه او را ثروتمند پنداشته است ( مقدمه بر التوفیق. . . ، 5 - 6 ) .
در هر حال او در کودکی از دانش آموزی محروم نماند، زیرا در جوانی در شهر خود نیشابور به کار آموزگاری پرداخت ( صفدی، 19/197؛ جادر، 23؛ نیز EI2, X/426 ) . در آن زمان نیشابور را تا 384ق/994م، سامانیان که مرکز حکومتشان بخارا بود، در اختیار داشتند. ثعالبی احتمالاً همان جا به خدمت استادش ابوبکر خوارزمی ( 323 - 383ق ) می رسید ( ابن انباری، 315 ) و شاید به واسطۀ همو بود که به خاندان بسیار نیرومند آل میکال پیوست و با ابوالفضل عبیدالله میکالی ( د 436ق ) دوستی دیرپایی برقرار کرد، از کتابخانۀ بزرگ او بهرۀ بسیار برد و حتى با او به نوعی تألیف مشترک نیز دست زد ( مثلاً المنتحل که شاید نگارش مشترک باشد، نک‍ : صفدی، 19/196 ) و حدود 5 کتاب نیز برای او نگاشت ( نک‍ : دنبالۀ مقاله، فهرست کتابها ) . حصری مجموعه ای از نامه هایی را که این دو رد و بدل کرده اند، آورده است ( 1/131 - 133، 501 - 502، 2/955؛ قس: جادر، 25 ) . از دیگر دوستان مشهور او می توان از ابن مرزبان ( د ح 420ق ) ، پدر باخرزی مؤلف دمیة که با ثعالبی همسایه و دوست بود و با هم کتاب رد و بدل می کردند ( نک‍ : ه‍ د، باخرزی ) و ابوالفتح بستی ( ه‍ م ) نام برد ( نک‍ : ژیلیو، 492 ) .
بنا به نظر جادر وی در 377ق نیشابور را ترک کرده، و چندی بعد به بخارا پایتخت کشور سامانیان روی آورده بود ( ص 27 ) . او خود گوید ( یتیمة. . . ، 4/195 ) که آنجا، در 382ق ( زمان نوح سامانی ) با ابوطالب مأمون ( نوادۀ خلیفه مأمون ) دوست شد، اما این خلیفه زاده سال بعد درگذشت و ثعالبی نیز بخارا را که رو به آشوب گذاشته بود، ترک کرد. وی پس از ترک بخارا و آن همه چهره های تابناک و مجالس پر شکوه ادب، به نیشابور بازگشت و بدیع الزمان همدانی ( د 398ق ) را که در 382ق به نیشابور وارد شده بود ( همان، 4/294 ) ، ملاقات کرد و سخت ستود. اندکی بعد نیز ابوالفتح بستی وارد نیشابور شد و با ثعالبی پیوند دوستی برقرار کرد. در 384ق بود که وی یتیمة را آغاز کرد ( نک‍ : 1/26 ) ، و در 391ق قابوس بن وشمگیر ( د 402ق ) او را به گرگان فراخواند. وی نیز با قصیده ای در مدح او به گرگان شتافت و در آنجا المبهج را به امیر هدیه داد، اما زود با ثروتی شایسته به نیشابور بازگشت ( همو، التمثیل، 4؛ جادر، 30 - 31 ) .
نیشابور دیگر از 389ق که پادشاهی آل سامان سرنگون شده بود، در دست غزنویان بود و ابوالمظفر نصر ( برادر سلطان محمود ) که سپهسالاری سپاه خراسان را داشت، در 390ق نیز حاکم نیشابور شد. همین که وی از جنگ با آخرین امیر سامانی به شهر بازگشت، ثعالبی با قصیده ای به استقبالش شتافت و سپس چندان با وی دوست شد که دو کتاب به او هدیه کرد و تحت عنایت او زندگی گشاده تری فراهم آورد. اما این امیر ادب دوست به سبب حملات ایلک خان شهر را ترک گفت و تا فتح دوبارۀ آن به دست سلطان محمود، از آن دور بود. در این احوال، ثعالبی سحر البلاغة ( نک‍ : ص 4 ) را برای فرمانده سپاه، ابوموسی بن عمران کردی نگاشت ( نیز نک‍ : جادر، 32 - 33 ) .
ثعالبی در 401ق به سبب قحطی بزرگ خراسان ( نک‍ : ابن اثیر، 9/225 ) ، به اسفراین رفت و با اعیان شهر آشنا شد؛ اما از آنجا باز نزد قابوس به گرگان شتافت تا تمثیل را به او هدیه کند ( التمثیل، همانجا ) . او این بخش از زندگی خود را در تتمة الیتیمة ( 1/144 - 145 ) شرح داده است: در 403ق در گرگان، در خانۀ کارگزار شهر ابوسعد محمد بود و همان جا روایت دوم یتیمة را آغاز کرد. همان زمان نمایندۀ مأمون خوارزمشاه او را به گرگانج ( جرجانیه ) دعوت کرد. دربار ادب پرور خوارزمشاهیان که سخت عرب گرا بودند، با مزاج او سازگار بود. وی علاوه بر چندین مدحیه ( مثلاً نک‍ : دیوان، 19 - 20، 42، 75 ) ، بیش از 5 کتاب به خوارزمشاه و دو کتاب به وزیرش ابوعبدالله حامدی ( نک‍ : ژیلیو، 493؛ نیز جادر، 34 - 35 ) هدیه داد. راوسن ( نک‍ : EI2، همانجا ) و جادر ( ص 36 ) بی سبب به ملاقات او با بیرونی و فردوسی اشاره می کنند.
اما در 458ق مأمون کشته شد و دولت خوارزمشاهیان برافتاد. ثعالبی نیز به غزنه پایتخت غزنویان شتافت و چند کتاب از جمله لطائف المع . . .