تیرگان جشن

تیرگان، جشن
(یا: تیرما سیزه شو) از جشن های دوازده گانۀ آیینی کهن ایرانی. ظاهراً، جشن تیرگان تا قرن ۶ق در مناطقی که فرهنگ ایرانی در آن ها رواج و رونق داشته، در شب سیزدهم تیرماه، برگزار می شده است. جشن تیرگان، در واقع گرامی داشتِ اسطوره ای بوده که در آن آرش کمانگیر با پرتاب تیری مرز ایران را تعیین کرد، و در تیر روز از ماه تیر برگزار می شود. بیرونی در آثارالباقیه می گوید: چون در این روز هوشنگ «دهوفذیه» (نگهداری ملک و فرمانروایی در آن) و نیز «دهقنه» (عمارت و زراعت کردن و قسمت کردن) و کتابت را ابداع کرد، تیرگان جشن بزرگ داشت این ابداعات است. برخی جشن تیرگان را همان جشن آب پاشان ارمنی ها می دانند که در تیرماه در اطراف کاشان و اصفهان هم برگزار می شد و گزارش هایی از برگزاری آن در دورۀ صفوی در دست است. در این جشن، مردم با حضور شاه و مهمانان خارجی او با ظرف هایی به کوی و برزن می آمدند و به هم آب می پاشیدند. در تلمود بابلی و تلمود اورشلیم از جشن های مادی (ایرانی) یاد شده است. کهن ترین سندی که از برگزاری این جشن در دست است، متن رویدادنامۀ ادیابنه به سریانی است. از مقایسۀ گزارشی که در این متن آمده با گزارش بیرونی، می توان برخی از آداب و مراسمی را که در این جشن اجرا می شده است بدین شرح برشمرد: آب پاشی و شست وشو؛ پرتابِ تیر و شکستن ظروف. ظاهراً این جشن بعد از قرن ۶ق از رونق افتاده است. برگزاری جشن تیرگان با نام«تیرما سیزه شو» در مناطقی از مازندران دست کم تا یک نسل پیش رواج داشته است. سیزه شو در پاییز، که بر اساسِ تقویم کهن طبرستان تیرماه نیز در آن فصل قرار داشته، برگزار می شده است و آن را «نوروز طبری» نیز خوانده اند. گردیزی و بیرونی به پیوند این جشن با کیخسرو اشاره کرده و آن را جشنی دوروزه دانسته اند: تیرگان کوچک، روزی که تیر آرش رها شد و تیرگان بزرگ، روز چهارم تیرماه، که تیر آرش در فرغانه فرود آمد و مرز ایران و توران را تعیین کرد. برای جشن تیرگان نام های دیگری نیز، چون «آبریزان» و «آب پاشان» جشن نیلوفری (بیرونی) و جشن سرشویی (گردیزی) یاد کرده اند.