تپه ماسه ای، تپه شنی یا تَلماسه[ ۱] ( به انگلیسی: Dune ) به تپه یا رشته ارتفاعات شنی که بر اثر وزش باد و جابجا شدن شن پدید آمده باشد گفته می شود. این گونه تپه ها در کویر و در قسمت بالاتر از سطح جزر و مد ساحل ها دیده می شوند. از مناطق بزرگ تلماسه ای جهان می توان از ربع الخالی و بیابان گوبی نام برد.
باد معمولاً ماسه ها را به شکل تپه یا رشته تپه های ماسه ای در سطح زمین برجای می گذارد که به آنها اصطلاحاً تپه های شنی گفته می شود. طرز تشکیل تل ماسه ها بدین صورت است که ماسه هایی که به وسیله باد در سطح زمین در حرکت هستند، پس از رسیدن به موانعی در سر راه خود از قبیل گیاهان، قطعات سنگ یا عوارض طبیعی دیگر، سرعت باد کاهش یافته و در نتیجه ذرات ماسه از حرکت متوقف می شود. این ذرات در اطراف موانع انباشته شده و بتدریج به مقدار آنها افزوده می شود.
شرط اساسی برای تشکیل تپه های ماسه ای وجود باد و مقدار کافی ماسه های قابل انتقال توسط باد است. در دو طرف تپه های ماسه ای دو شیب متفاوت دیده می شود. دامنه ای که به طرف باد است دارای شیب ملایم تر در حدود ۵ تا ۱۵ درجه می باشد و دامنه عکس جهت باد دارای شیب تندتر در حدود ۲۰ تا ۲۵ درجه می باشد.
تپه های ماسه ای پس از تشکیل در جهت حرکت باد جابجا می شوند. به این ترتیب که باد ذرات ماسه را از سمت مقابل خود به طرف بالا و جلو می راند و پس از رسیدن به قله ( نقطه قرار ) در سمت دیگر به پایین می افتد. تکرار این عمل به تدریج موجب جابجایی تپه می شود. این جابجایی گاهی به ۱۰ تا۲۰ متر در سال می رسد. در سطح تپه های ماسه ای برجستگی هایی دیده می شود که به آن اثر موجی می گویند.
ارتفاع تپه های شنی متغیر می باشد و به ندرت از ۲۰ متر تجاوز می کند ولی گاهی از اوقات ارتفاع آنها زیاد شده و به ۱۰۰ متر نیز می رسد. برای مثال ارتفاع تپه های شنی شرق کویر لوت گاهی به بیش از ۱۰۰متر نیز می رسد. جنس تپه های شنی اغلب از کوارتز است ولی گاهی گچ، آهک، رس، خاکسترهای آتشفشانی و مواد دیگر، در آنها دیده می شود. وجود این مواد در تپه های شنی حاکی از فراوانی آنها در محل است.
شکل تپه های شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیل شان به دسته های مختلف تقسیم می کنند که مهم ترین آنها عبارتند از:
• بَرخان: این دسته از تپه های شنی هلالی شکل بوده و به صورت متقارن یا غیرمتقارن دیده می شود. دارای دو گوشه تیز می باشند که جهت باد را نشان می دهند. قسمت کوژ این تپه ها در جهت باد و کاو آن در جهت مقابل باد است. برخان در مناطقی که جهت باد همیشه ثابت است تشکیل می گردد. این نوع تپه ها متحرک بوده و هرچه کوچکتر باشند مقدار جابجایی آنها بیشتر می باشد. اگر یک یا چند برخان در کنار یکدیگر تشکیل شود، برخان های عرضی تشکیل می شود. در این نوع تپه ها جهت باد غالب منطقه عمود بر محور تپه ها است. اگر یکی از بازوها به علت تغییر باد غالب یا بادهای فرعی توسعه یابد و رشد نماید یک تپه طولی تشکیل می شود که محور تپه موازی باد غالب منطقه است.
• سیف: یکی از اشکال فرسایش تراکمی در بیابان است که به شکل تپه های ماسه ای طولی است این تپه ها در جایی تشکیل می شوند که بادهای غالب از دو جهت عمود برهم بوزند و برجستگی ماسه ای کنار برخان را دچار کشیدگی کنند. [ ۲] سیف به معنی شمشیر که نام آن از زبان مردم محلی در صحرای سینا گرفته شده، تپه ماسه ای کشیده است. نوک آن تیزو انتهای آن مدور است. دامنه مخالف باد دارای شیب تندتری نسبت به دامنه رو به باد دارد. قسمت پیشانی آن مثلثی با یال های تیز و گاهی قوسی شکل است.
• سیلک: سیلک ها از اتصال سیف ها و به صورت خطوط موج داری به وجود می آید و تشکیل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. شکل کلی آنها دندانه دار و مارپیچی است.
• تپه های شنی طولی: تپه های شنی طولی که به آنها دون ریسمانی نیز گفته می شود، تپه های باریکی هستند که به شکل رشته های طویل دیده می شوند و طول آنها نیز در امتداد جهت باد قرار گرفته است. طول این تپه ها گاهی به ۸۰تا ۱۰۰کیلومتر و ارتفاع آنها به ۵۰ تا ۱۰۰ متر نیز می رسد.
• تپه های شنی عرضی: این نوع تپه ها معمولاً در نواحی که مقدار ماسه فراوان و جهت باد نیز ثابت است به شکل رشته هایی از تپه های شنی که متصل به هم ( معمولا از اتصال چند برخان که امتداد آنها عمود بر جهت باد است ) تشکیل می شوند.
• تپه های شنی درهم: به تپه هایی که به علت تغییر دائمی جهت باد دارای هیچ نوع فرم و شکل شخصی نمی باشند گفته می شود.
• قورد یا هرم های ماسه ای: قوردها نتیجه تجمع برخان ها و سیف ها هستند. برخان ها و سیف ها در جهات مختلف به تدریج به یک نقطه متوجه می شوند و در نتیجه، عوامل و موانع گوناگون از پیشرفت آنها جلوگیری می نماید، در این حالت تپه های ماسه ای در اثر بادهای مسلط، تشکیل توده عظیمی را می دهد که همان قورد است. ارتفاع این تپه ها بلندتر از سایر تپه ها است.
• تپه های ستاره ای: دارای سطوح لغزشی متعدد هستند که در نتیجه وزش بادهای از چند جهت حاصل شده اند. این تپه ها عموماً دارای یک برجستگی بلند در وسط و سه یا تعداد بیشتری بازوی شعاعی در اطراف هستند.
این نوشته برگرفته از سایت ویکی پدیا می باشد، اگر نادرست یا توهین آمیز است، لطفا گزارش دهید: گزارش تخلفباد معمولاً ماسه ها را به شکل تپه یا رشته تپه های ماسه ای در سطح زمین برجای می گذارد که به آنها اصطلاحاً تپه های شنی گفته می شود. طرز تشکیل تل ماسه ها بدین صورت است که ماسه هایی که به وسیله باد در سطح زمین در حرکت هستند، پس از رسیدن به موانعی در سر راه خود از قبیل گیاهان، قطعات سنگ یا عوارض طبیعی دیگر، سرعت باد کاهش یافته و در نتیجه ذرات ماسه از حرکت متوقف می شود. این ذرات در اطراف موانع انباشته شده و بتدریج به مقدار آنها افزوده می شود.
شرط اساسی برای تشکیل تپه های ماسه ای وجود باد و مقدار کافی ماسه های قابل انتقال توسط باد است. در دو طرف تپه های ماسه ای دو شیب متفاوت دیده می شود. دامنه ای که به طرف باد است دارای شیب ملایم تر در حدود ۵ تا ۱۵ درجه می باشد و دامنه عکس جهت باد دارای شیب تندتر در حدود ۲۰ تا ۲۵ درجه می باشد.
تپه های ماسه ای پس از تشکیل در جهت حرکت باد جابجا می شوند. به این ترتیب که باد ذرات ماسه را از سمت مقابل خود به طرف بالا و جلو می راند و پس از رسیدن به قله ( نقطه قرار ) در سمت دیگر به پایین می افتد. تکرار این عمل به تدریج موجب جابجایی تپه می شود. این جابجایی گاهی به ۱۰ تا۲۰ متر در سال می رسد. در سطح تپه های ماسه ای برجستگی هایی دیده می شود که به آن اثر موجی می گویند.
ارتفاع تپه های شنی متغیر می باشد و به ندرت از ۲۰ متر تجاوز می کند ولی گاهی از اوقات ارتفاع آنها زیاد شده و به ۱۰۰ متر نیز می رسد. برای مثال ارتفاع تپه های شنی شرق کویر لوت گاهی به بیش از ۱۰۰متر نیز می رسد. جنس تپه های شنی اغلب از کوارتز است ولی گاهی گچ، آهک، رس، خاکسترهای آتشفشانی و مواد دیگر، در آنها دیده می شود. وجود این مواد در تپه های شنی حاکی از فراوانی آنها در محل است.
شکل تپه های شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیل شان به دسته های مختلف تقسیم می کنند که مهم ترین آنها عبارتند از:
• بَرخان: این دسته از تپه های شنی هلالی شکل بوده و به صورت متقارن یا غیرمتقارن دیده می شود. دارای دو گوشه تیز می باشند که جهت باد را نشان می دهند. قسمت کوژ این تپه ها در جهت باد و کاو آن در جهت مقابل باد است. برخان در مناطقی که جهت باد همیشه ثابت است تشکیل می گردد. این نوع تپه ها متحرک بوده و هرچه کوچکتر باشند مقدار جابجایی آنها بیشتر می باشد. اگر یک یا چند برخان در کنار یکدیگر تشکیل شود، برخان های عرضی تشکیل می شود. در این نوع تپه ها جهت باد غالب منطقه عمود بر محور تپه ها است. اگر یکی از بازوها به علت تغییر باد غالب یا بادهای فرعی توسعه یابد و رشد نماید یک تپه طولی تشکیل می شود که محور تپه موازی باد غالب منطقه است.
• سیف: یکی از اشکال فرسایش تراکمی در بیابان است که به شکل تپه های ماسه ای طولی است این تپه ها در جایی تشکیل می شوند که بادهای غالب از دو جهت عمود برهم بوزند و برجستگی ماسه ای کنار برخان را دچار کشیدگی کنند. [ ۲] سیف به معنی شمشیر که نام آن از زبان مردم محلی در صحرای سینا گرفته شده، تپه ماسه ای کشیده است. نوک آن تیزو انتهای آن مدور است. دامنه مخالف باد دارای شیب تندتری نسبت به دامنه رو به باد دارد. قسمت پیشانی آن مثلثی با یال های تیز و گاهی قوسی شکل است.
• سیلک: سیلک ها از اتصال سیف ها و به صورت خطوط موج داری به وجود می آید و تشکیل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. شکل کلی آنها دندانه دار و مارپیچی است.
• تپه های شنی طولی: تپه های شنی طولی که به آنها دون ریسمانی نیز گفته می شود، تپه های باریکی هستند که به شکل رشته های طویل دیده می شوند و طول آنها نیز در امتداد جهت باد قرار گرفته است. طول این تپه ها گاهی به ۸۰تا ۱۰۰کیلومتر و ارتفاع آنها به ۵۰ تا ۱۰۰ متر نیز می رسد.
• تپه های شنی عرضی: این نوع تپه ها معمولاً در نواحی که مقدار ماسه فراوان و جهت باد نیز ثابت است به شکل رشته هایی از تپه های شنی که متصل به هم ( معمولا از اتصال چند برخان که امتداد آنها عمود بر جهت باد است ) تشکیل می شوند.
• تپه های شنی درهم: به تپه هایی که به علت تغییر دائمی جهت باد دارای هیچ نوع فرم و شکل شخصی نمی باشند گفته می شود.
• قورد یا هرم های ماسه ای: قوردها نتیجه تجمع برخان ها و سیف ها هستند. برخان ها و سیف ها در جهات مختلف به تدریج به یک نقطه متوجه می شوند و در نتیجه، عوامل و موانع گوناگون از پیشرفت آنها جلوگیری می نماید، در این حالت تپه های ماسه ای در اثر بادهای مسلط، تشکیل توده عظیمی را می دهد که همان قورد است. ارتفاع این تپه ها بلندتر از سایر تپه ها است.
• تپه های ستاره ای: دارای سطوح لغزشی متعدد هستند که در نتیجه وزش بادهای از چند جهت حاصل شده اند. این تپه ها عموماً دارای یک برجستگی بلند در وسط و سه یا تعداد بیشتری بازوی شعاعی در اطراف هستند.
wiki: تپه ماسه ای