تپه حسونا در 35 کیلومتری جنوب موصل قرار دارد و در طی سالهای 41 - 1943 به سرپرستی ستون لوید و فواد صفر حفاری شد در قدیمترین لایه ( Ia ) ، بقایای سه لایه استقرار اردوگاهی همراه با سفال خشن و بیشتر به شکل ظروف انباری به دست آمد که نشان دهنده یک اجتماع کشاورز اولیه عصر نوسنگی است، اجتماعی که به احتمال در آلاچیق یا چادر می زیسته اند زیرا هیچ اثری از معماری در آن لایه ها مشاهده نشده است. اما بر بالای این استقرار بدوی، شش لایه ساختمانی قرار داشت که بناهای هر لایه بهتر و بزرگتر از بناهای پیشین ( Ib - VI ) ساخته شده بود. در این زمان غلات در کندوهای بزرگ گلی انبار می کردند که تا دهانه در زیر زمین قرار داشت. پاره ای از اشیاء مورد استفاده عبارت بودند از : هاون های سنگی، تیغه های داس از سنگ چخماق، کج بیل های سنگی، سردوک های گلی و تندیس ها ی زمخت. در زیر خانه ها خمره های بزرگ محتوی اسکلت کودکان و هدایا کشف شده است. افراد بالغ یا در گوشه ای از اتاق بر روی هم دفن می شدند یا آنها را بدون تشریفات ، درون خمره های گلی می انداختنا یا در قبور سنگی و بدون هدایای تدفینی معمول، به خاک می سپردند.
... [مشاهده متن کامل]
از لایه های Ib و Ic انواع گوناگونی از شکلهای جدید سفال پدیدار می شود که از ویژگی های مرحله حسونا ( لایه های ( Ib - VI است. از دیگر ویژگی های این مرحله «سفال منقوش عتیق» که نخست در لایه Ib پدیدار می شود و تا لایه III ادامه می یاید. این نوع سفال با سفال منقوش استاندارد که نخست در لایه Ic پدیدار می شود و سطح ظروف و نقش ها در آنها همیشه کدر است، متمایز می باشد. شواهد و مدارک نشان می دهد که فرهنگ حسونا مرحله پیشرفته ای از یک دهکده کشاورزی بود و به احتمال به اوایل هزاره ششم ق. م تعلق داشت. این فرهنگ به بلندی های نه چندان کم ارتفاع جلگه و استپ آشور محدود بوده است.
فرهنگ سامره ( مرحله دوم ) هزاره ششم ق. م )
در پی دوره حسونا استقرارهایی دائمی برای نخستین بار در سرتاسر بین النهرین بوجود آمد به مراحل آغازین این تحولات فرهنگ سامره نام نهاده اند چرا سفال منقوش و جالب این دوره اولین بار در یکی از قبرستان های پیش از تاریخ شهر سامره کشف شد. سفال سامره هم از نظر تزئین هم از لحاظ شکل بسیار استادانه ساخته شده است. تزئین این سفالینه ها شامل نقوش هندسی، گیاهی و انسانی است. فرهنگ سامره ظاهرا متکی بر کشاورزی آبی بوده است. با توجه به شواهد موجود دراین دوره کانالهایی برای آبیاری مزارع ایجاد شده بود. سامره ای ها اولین گروههای اجتماعی بودند که آگاهانه تکنیک های آبیاری را به کار گرفتند؛ زیرا در غیر این صورت شرایط آب و هوایی منطقه اجازه سکونت موثر را به آنها نمی داد. آنها همچنین رکن اصلی انتشار کشاورزی آبی در زمین های صحرایی جنوب بودند.
در این دوره همچنین اهلی کردن کامل حیوانات ( گاو، گوسفند، بز، خوک و سگ ) دیده می شود. از این دوره دهکده های حفاری شده اند که دارای دیوار و خندق تدافعی بوده اند و همچنین برای اولین بار در معماری از خشت استفاده می شود؛ البته خشت ها در این دوره به اشکالی چون استوانه ساخته می شدند. نقشه خانه ها در این دوره ( محوطه های صوان و چغامامی ) کاملاً راستگوشه اند اما اتاق ها به گونه تعجب آور کوچک بودند. استفاده از جزرها در نمای بیرونی دیوارها، گوشه ها و محل اتصال دیوارها ، که بعدها به صورت یکی از ویژگی های اصلی معماری مذهبی در سرتاسر بین النهرین در می آید، برای نخستین بار در این دوره آغاز شد. این گونه جزرها نخست جنبه کاربردی داشتند، اما بتدریج در ساحتمان معابد شکل تزئینی به خود گرفتند.
شناخت مالکیت خصوصی از طریق حضور مهرهای مسطح در محوطه های حسونایی و سامری میسر شده است. یکی از ویژگی های غیر متعارف در محوطه های سامری، گوناگونی فوق العاده در تندیس های گلی انسان است.
فرهنگ حلف
فرهنگ حلف نام خود را از تل حلف، تپه بزرگی مشرف به رود خابور و نزدیک دهکده راس العین ، در مرز ترکیه و سوریه، می گیرد. این فرهنگ همچنین در محوطه ای نزدیک کارکمیش ، محوطه نینوا، تل ارپاچیه ( نزدیک موصل ) و تل چغابازار در جزیره، شناسایی شده است. آزمایش های کربن 14 برای این دوره تاریخی برابر 4500 - 5300 ق. م را تعیین کرده است.
با آنکه حلف از لحاظ ابزار و ادوات یک فرهنگ کاملاً نوسنگی است، اما ویژگی های بسیار مشخصی را به خود اختصاص داده است. محوطه های حلفی از نظر نوع و اندازه هنوز دهکده هایی بیش نیستند، اما کوچه های سنگفرش در ارپاچیه نشانه نوعی مراقبت های شهری است. خانه ها در اینجا نسبت به خانه های حسونا بزرگتر و بهنر ساخته شده اند. چینه سازی هنوز رواج دارد اما دست کم در حوزه خابور برای نخستین بار خشت ظاهر می شود . بی شک برجسته ترین بناهای این دوره ساختمانهایی هستند که پلان گرد دارند. در ارپاچیه تعداد 10واحد از این بناها بدست آمد . سقف این بناها به شکل طاق بود و دیوارهای چینه ای آنها بر روی پی های سنگی قرار می گرفت . قطر این بناها مابین 30/4 تا 60/10 متر بود . این بناها تهی از هرگونه استخوان انسان و هدایای تدفینی اند . در حقیقت این بناها کاملا خالی بوده و از کاربرد دقیق آنها اطلاعی در دست نیست ولیکن می توان نقش مذهبی برای آنها قائل شد .
از اشیاء مکشوفه این دوره میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: آویزهای سنگ صابونی ، احتمالا با کارکرد مهر استامپی ، سر گرزهای سنگی ، طلسم های سنگی به شکل سر گاو نر ، تبرهای توأمان ، مجسمه های کوچک سنگی کبوتر و «الهه مادر».
در زمینه سفال در مقایسه با فرهنگهای پیشین پیشرفت کاملا چشمگیری صورت می گیرد. بدون اغراق هنر سفالگری این دوره از بسیاری جهات بر انواع قبل و بعد از خود برتری دارد. سفال حلف دست ساز و ظریف است و به علت وجود آهن در گل آن به هنگام پخت اندکی لعابدار می نماید . بدنه ظروف اغلب بسیار نازک و دارای شکلهای متنوع می باشند . نقوش تزیینی در تمام قسمتهای به کار رفته و به شیوه ای ماهرانه با شکل ظروف هماهنگی یافت . . .
... [مشاهده متن کامل]
از لایه های Ib و Ic انواع گوناگونی از شکلهای جدید سفال پدیدار می شود که از ویژگی های مرحله حسونا ( لایه های ( Ib - VI است. از دیگر ویژگی های این مرحله «سفال منقوش عتیق» که نخست در لایه Ib پدیدار می شود و تا لایه III ادامه می یاید. این نوع سفال با سفال منقوش استاندارد که نخست در لایه Ic پدیدار می شود و سطح ظروف و نقش ها در آنها همیشه کدر است، متمایز می باشد. شواهد و مدارک نشان می دهد که فرهنگ حسونا مرحله پیشرفته ای از یک دهکده کشاورزی بود و به احتمال به اوایل هزاره ششم ق. م تعلق داشت. این فرهنگ به بلندی های نه چندان کم ارتفاع جلگه و استپ آشور محدود بوده است.
فرهنگ سامره ( مرحله دوم ) هزاره ششم ق. م )
در پی دوره حسونا استقرارهایی دائمی برای نخستین بار در سرتاسر بین النهرین بوجود آمد به مراحل آغازین این تحولات فرهنگ سامره نام نهاده اند چرا سفال منقوش و جالب این دوره اولین بار در یکی از قبرستان های پیش از تاریخ شهر سامره کشف شد. سفال سامره هم از نظر تزئین هم از لحاظ شکل بسیار استادانه ساخته شده است. تزئین این سفالینه ها شامل نقوش هندسی، گیاهی و انسانی است. فرهنگ سامره ظاهرا متکی بر کشاورزی آبی بوده است. با توجه به شواهد موجود دراین دوره کانالهایی برای آبیاری مزارع ایجاد شده بود. سامره ای ها اولین گروههای اجتماعی بودند که آگاهانه تکنیک های آبیاری را به کار گرفتند؛ زیرا در غیر این صورت شرایط آب و هوایی منطقه اجازه سکونت موثر را به آنها نمی داد. آنها همچنین رکن اصلی انتشار کشاورزی آبی در زمین های صحرایی جنوب بودند.
در این دوره همچنین اهلی کردن کامل حیوانات ( گاو، گوسفند، بز، خوک و سگ ) دیده می شود. از این دوره دهکده های حفاری شده اند که دارای دیوار و خندق تدافعی بوده اند و همچنین برای اولین بار در معماری از خشت استفاده می شود؛ البته خشت ها در این دوره به اشکالی چون استوانه ساخته می شدند. نقشه خانه ها در این دوره ( محوطه های صوان و چغامامی ) کاملاً راستگوشه اند اما اتاق ها به گونه تعجب آور کوچک بودند. استفاده از جزرها در نمای بیرونی دیوارها، گوشه ها و محل اتصال دیوارها ، که بعدها به صورت یکی از ویژگی های اصلی معماری مذهبی در سرتاسر بین النهرین در می آید، برای نخستین بار در این دوره آغاز شد. این گونه جزرها نخست جنبه کاربردی داشتند، اما بتدریج در ساحتمان معابد شکل تزئینی به خود گرفتند.
شناخت مالکیت خصوصی از طریق حضور مهرهای مسطح در محوطه های حسونایی و سامری میسر شده است. یکی از ویژگی های غیر متعارف در محوطه های سامری، گوناگونی فوق العاده در تندیس های گلی انسان است.
فرهنگ حلف
فرهنگ حلف نام خود را از تل حلف، تپه بزرگی مشرف به رود خابور و نزدیک دهکده راس العین ، در مرز ترکیه و سوریه، می گیرد. این فرهنگ همچنین در محوطه ای نزدیک کارکمیش ، محوطه نینوا، تل ارپاچیه ( نزدیک موصل ) و تل چغابازار در جزیره، شناسایی شده است. آزمایش های کربن 14 برای این دوره تاریخی برابر 4500 - 5300 ق. م را تعیین کرده است.
با آنکه حلف از لحاظ ابزار و ادوات یک فرهنگ کاملاً نوسنگی است، اما ویژگی های بسیار مشخصی را به خود اختصاص داده است. محوطه های حلفی از نظر نوع و اندازه هنوز دهکده هایی بیش نیستند، اما کوچه های سنگفرش در ارپاچیه نشانه نوعی مراقبت های شهری است. خانه ها در اینجا نسبت به خانه های حسونا بزرگتر و بهنر ساخته شده اند. چینه سازی هنوز رواج دارد اما دست کم در حوزه خابور برای نخستین بار خشت ظاهر می شود . بی شک برجسته ترین بناهای این دوره ساختمانهایی هستند که پلان گرد دارند. در ارپاچیه تعداد 10واحد از این بناها بدست آمد . سقف این بناها به شکل طاق بود و دیوارهای چینه ای آنها بر روی پی های سنگی قرار می گرفت . قطر این بناها مابین 30/4 تا 60/10 متر بود . این بناها تهی از هرگونه استخوان انسان و هدایای تدفینی اند . در حقیقت این بناها کاملا خالی بوده و از کاربرد دقیق آنها اطلاعی در دست نیست ولیکن می توان نقش مذهبی برای آنها قائل شد .
از اشیاء مکشوفه این دوره میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: آویزهای سنگ صابونی ، احتمالا با کارکرد مهر استامپی ، سر گرزهای سنگی ، طلسم های سنگی به شکل سر گاو نر ، تبرهای توأمان ، مجسمه های کوچک سنگی کبوتر و «الهه مادر».
در زمینه سفال در مقایسه با فرهنگهای پیشین پیشرفت کاملا چشمگیری صورت می گیرد. بدون اغراق هنر سفالگری این دوره از بسیاری جهات بر انواع قبل و بعد از خود برتری دارد. سفال حلف دست ساز و ظریف است و به علت وجود آهن در گل آن به هنگام پخت اندکی لعابدار می نماید . بدنه ظروف اغلب بسیار نازک و دارای شکلهای متنوع می باشند . نقوش تزیینی در تمام قسمتهای به کار رفته و به شیوه ای ماهرانه با شکل ظروف هماهنگی یافت . . .