الخدیوی توفیق ( عربی: محمد توفیق باشا؛ زاده ۱۵ نوامبر ۱۸۵۲ درگذشته ۷ ژانویهٔ ۱۸۹۲ ) ، یک سیاست مدار اهل مصر بود.
توفیق پاشا، محمد، خدیو مصر، از خانواده محمدعلی پاشا. توفیق پاشا در ۱۲۶۸/۱۸۵۲ م/ق به دنیا آمد. وی بزرگترین پسر خدیو اسماعیل پاشا ، و به گفته ای، پسر یکی از کنیزان حرمسرا بود. با این وجود او وارث مسلّم حکومت مصر گردید؛ اما شرایط خاصش تا حدی او را آزار می داد. برادرانش می توانستند در خارج از کشور تحصیل کنند و او مجبور بود در خانه و از معلمان سنّتی درس بیاموزد. از طرفی پدرش کاری در امور عمومی بر عهده او نمی گذاشت، به وی بی توجه بود و بارها او را تهدید کرده بود که حکومت را به فرزند دیگرش واگذار می کند. این عوامل باعث شد که توفیق، نسبتاً خجول، گوشه گیر، ضعیف، کینه توز، غمگین و بی علاقه به منصب خدیوی، بار آید ( د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ برای اطلاع بیشتر در باره شخصیت او رجوع کنید به میلنر، ص۱۳۴–۱۳۵ ) . مقاومت اسماعیل پاشا در برابر نفوذ و تسلط روزافزون فرانسه و انگلیس بر نظام مالی و اداری مصر باعث شد که در نهایت با اعمال نظر این دو قدرت استعماری بر سلطان عثمانی، عبدالحمید دوم ( حک: ۱۲۵۳–۱۳۲۷/ ۱۸۷۶–۱۹۰۹ ) ، سلطان ناگزیر از خلع او شود ( ۶ رجب ۱۲۹۶/ ۲۶ ژوئن ) . بدین ترتیب توفیق به جای پدر به خدیوی رسید ( درینیک، ص ۴۴؛ لوتسکی، ص ۲۰۸؛ هانتر، ص ۱۹۷ ) . قبل از رسیدن به این سمت، یک بار نیز اسماعیل پاشا به اصرار بریتانیا و فرانسه که توفیق را فردی منعطف و سلطه پذیر می دانستند؛وی را در ۹ ربیع الاول ۱۲۹۷/۹ مارس ۱۸۷۹ به ریاست هیئت وزرا برگزیده بود ( لوتسکی، ص۲۰۳؛ د. اسلام، همان جا ) . البته به سبب اختلاف اسماعیل پاشا و اروپایی ها، توفیق از این مقام برکنار شده بود ( واتیکیوتیس، ص ۱۳۸ ) . توفیق در آغاز حکومت با مشکلات متعددی روبرو بود؛ از طرفی اروپایی ها در تکاپوی دست اندازی بر تمامی ذخایر کشور بودند و نظارت فرانسه و انگلیس سخت او را محدود کرده بود و از طرف دیگر، ارتش، آشفته و ناراضی و گرفتارِ اختلافات و جبهه بندی شدید ترک ها و چرکس ها از یکسو و افسران مصری بومیِ متعلق به طبقات فرودست اجتماعی از سوی دیگر، بود. افزون بر این، زمینداران و تاجران و دیوانسالاران جدید نیز قدرت بیشتری می خواستند ( واتیکیوتیس، ص ۱۵۶–۱۵۷ ) . وی با پذیرش وزرای اروپایی سلطه مالی اروپایی ها را بر مصر تثبیت کرد ( همان، ص۱۳۳ ) و با سلطه آنان، استقلال سیاسی نسبی مصر از بین رفت ( هانتر، همان جا ) . توفیق در ابتدای حکومت از شریف پاشا * برای تشکیل دولت دعوت کرد. شریف پاشا تدوین قانون اساسی جدید را حداقل شرط پذیرش این مسئولیت اعلام کرد. اما بدگمانی توفیق و ترس از یک مجلس قوی باعث شد که پیشنهاد شریف را نپذیرد و خود نخست وزیر شود ( واتیکیوتیس، ص۱۴۲ ) . او در ۱۶ رمضان ۱۲۹۶/۴ سپتامبر ۱۸۷۹ «نظارت مالی دوگانه» انگلیس و فرانسه را احیا کرد و در اول ذیقعده/۲۱ سپتامبر همان سال ریاض پاشا، یکی از سرسپردگان بریتانیا، را به نخست وزیری برگزید ( لوتسکی، ص۲۰۸ ) . ریاض پاشا دست اروپایی ها را در نظارت بر امور مالی و انجام دادن اصلاحات مالی کاملاً باز گذاشت ( واتیکیوتیس، همان جا ) . از آن پس مرکز اصلی مقاومت در برابر اروپایی ها، ارتشی بود که تعداد زیادی افسر مصری داشت و آنان با رهبران ترک و حامیان غربی آنان مخالف بودند و توانستند اولین جنبش ملی گرای مصر را به رهبری سرهنگ احمد عُرابی ( عرابی پاشا * ) تشکیل دهند ( درینیک، همان جا ) . ارتش در اولین گام، توفیق را مجبور کرد که وزیر جنگ را برکنار کند. توفیق پذیرفت و محمود سامی بارودی *، ملی گرا و مشروطه خواه میانه رو مصری، را وزیر جنگ کرد، بعلاوه طی اعلامیه ای تأکید کرد که در آینده با تمام افسران، اعم از ترک و چرکس و مصری، باید یکسان رفتار شود ( بارینگ، ج ۱، ص۱۸۱ ) . توفیق به محض فرونشستن هیجان نظامیان، بارودی را برکنار کرد و به انتقام گرفتن از رهبران ملی گرا پرداخت ( لوتسکی، ص۲۱۲ ) . او که قصد داشت خود را از شرّ همه هنگ های انقلابی پادگان قاهره رها کند، با صدور فرمانی در ۱۳ شوال ۱۲۹۸/۹ سپتامبر ۱۸۸۱ کوشید این هنگ ها، از جمله هنگ عَرابی پاشا، را به دیگر استان ها منتقل کند ( همان، ص۲۱۳–۲۱۷ ) ، اما در همان روز به سبب تظاهرات نظامیان در برابر کاخ عابدین، مجبور شد خواست آنها یعنی برکناری ریاض پاشا و انحلال کابینه وی را بپذیرد ( رید، ص۲۱۷–۲۱۸ ) . بعد از این، شریف پاشا نخست وزیر شد. او ابتدا از قبول مقام نخست وزیری به عنوان نامزد ارتش شورشی خودداری می کرد، ولی تحت فشار بریتانیا و فرانسه این سِمت را پذیرفت. در پی اقدامات شریف پاشا به نفع بریتانیا و فرانسه و به سبب بی توجهی به انقلابیون و اقدام علیه نظامیان انقلابی، عرابی پاشا آشکارا با خودکامگی توفیق و اطرافیانش و اشراف ترک و چرکس به مخالفت برخاست ( لوتسکی، همان جا ) . با فشار مردم و ملی گرایان و نهایتاً مجلس اعیان، شریف پاشا استعفا کرد و بارودی به نخست وزیری رسید. عرابی نیز وزیر جنگ شد. در پی گسترش روزافزون نفوذ مبارزان ملی گرا، توفیق و شریف پاشا توطئه قتل عرابی را طراحی کردند که با شکست مواجه شد. در ۲۳ جمادی الآخرة ۱۲۹۹/ ۱۳ مه ۱۸۸۲ ملی گرایان که در قالب حزب الوطنی فعالیت می کردند، اعضای مجلس اعیان را به جلسه ای فرا خواندند و خواستار خلع خدیو و برچیدن سلسله محمدعلی پاشا * شدند، اما مجلس دودلی نشان داد و نمایندگان از توفیق حمایت کردند. باوجود این، عرابی از قدرت و نفوذ زیاد برخوردار بود و در واقع، او فرمانروای مصر محسوب می شد. توفیق، مجلس را غیرقانونی خواند و خواستار انحلال آن شد، اما در این کار موفق نشد. در ۶ رجب ۱۲۹۹/ ۲۵ مه ۱۸۸۲ بریتانیا و فرانسه رسماً از توفیق خواستند که عرابی را موقتاً از مصر اخراج کند ( همان، ص۲۱۹–۲۲۱ ) . توفیق سعی کرد با ایجاد شورش و ناآرامی، امکان حضور نیروهای خارجی را فراهم کند، اما با هوشیاری عرابی، مجبور شد قاهره را ترک و به اسکندریه فرار کند. او در آنجا تحت حفاظت ناوگان بریتانیا قرار گرفت و کابینه ای با نظارت مستقیم خود تشکیل داد و اسکندریه به مرکز اتحاد انگلیس ـ خدیو تبدیل شد. بالاخره بریتانیا جنگ را آغاز کرد. توفیق نیز در ۵ شوال ۱۲۹۹/۲۲ ژوئیه ۱۸۸۲ مقام عرابی را غیرقانونی خواند و وی را از وزارت جنگ برکنار کرد. انگلیسی ها نیز عرابی را شکست دادند و قاهره را اشغال کردند. توفیق در ۱۰ ذیحجّة ۱۲۹۹/۲۴ سپتامبر ۱۸۸۲ وارد قاهره شد ( لوتسکی، ص۲۲۳، ۲۲۶، ۲۳۰، ۲۳۴ ) . بدین ترتیب مصر در ۱۲۹۹/۱۸۸۲ مستعمرهٔ بریتانیا شد. در ربیع الاول/ دسامبر همان سال سِر اولین وود تحت فرمان افسران بریتانیا، ارتش مصر را تشکیل داد. با وجود این، مصر همچنان جزئی از قلمرو عثمانی به شمار می آمد و نظام پرداخت باج و خراج سالانه به حکومت عثمانی محفوظ بود. بریتانیا که در آغاز قول داده بود، مصر را بزودی تخلیه کند، به قول خود عمل نکرد و تا ۱۳۰۱ ش/۱۹۲۲ به صورت قدرت اشغالگر موقت، به اعمال سلطه خود بر مصر ادامه داد ( همان، ص ۲۴۱؛ دالی، ص۲۳۹، ۲۴۰ ) . وضع حقوقی مصر، در زمان اشغال انگلیسی ها تغییر نکرد، ولی قدرت واقعی در دست سرکنسول بریتانیا، لرد کرومر * ( سر اولین بارینگ ) ، بود که از ۱۳۰۱ تا ۱۳۲۵/ ۱۸۸۳–۱۹۰۷ این سمت را داشت ( درینیک، ص۴۱؛ دالی، ص۲۴۰ ) . هرچند شورای وزرای مصری، به ظاهر مسئولیت داشتند اما در عمل مشاوران انگلیسی برای وزرا منصوب شده بودند و نظر انگلیس باید پیروی می شد. توفیق که تاج و تخت خود را مدیون انگلیسی ها می دانست، کاملاً مطیع آنان بود. هر نخست وزیری هم که در برابر دخالت های انگلیسی ها مقاومت می کرد، برکنار می شد ( دالی، ص۲۴۱ ) . از ۱۳۰۱/۱۸۸۳ اعضای مجلس شورا با رأی گیری عمومی غیرمستقیم انتخاب می شدند و هیچ نوع قدرت واقعیِ تصمیم گیری یا نظارت نداشتند ( درینیک، ص۴۵ ) . وضع اقتصادی مصر در این دوره که آشکارا به بریتانیا وابسته بود، بدتر شد ( دالی، ص۲۳۹ ) . پادشاهی محمدتوفیق پاشا از ۱۳۰۱/۱۸۸۳ تا زمان مرگش در ۱۳۱۰/۱۸۹۲ با نفوذ و نیروی بریتانیا سرپا نگه داشته شد. او مجری اصلاحات اداری موردنظر بریتانیا بود. از نظر رهبران جنبش ضد بریتانیایی، او حاکمی ضعیف و عامل انگلیسی ها بود و در زمان انقلاب عرابی، خائن قلمداد می شد. او با نیروی بریتانیا، قدرت خود را احیا و تحت فرمان و با رضایت آن حکومت کرد ( واتیکیوتیس، ص۲۰۰–۲۰۱ ) . مرگ او پایان عصر سلطه بریتانیا و آغاز دوره ای از مخالفتهای شدیدتر مصریان با استعمار انگلیسی ها بود ( دالی، ص۲۴۱ ) . منابع: ژان پیر درینیک، خاورمیانه در قرن بیستم، ترجمة فرنگیس اردلان، تهران ۱۳۶۸ش؛Evelyn Baring, Modern Egypt , London 1908; M. W. Daly, "The British occupation, 1882 - 1922", in The Cambridge history of Egypt , vol. 2, ed. by M. W. Daly, Cambridge 1998; EI 2 , s. v. "Tawf ¦âk ¤Pasha, Muh ¤ammad" ( by D. Hopwood ) ; F. Robert Hunter, "Egypt under the successors of Muhammad ـ Ali", in The Cambridge history of Egypt, vol. 2; Vladimir B. Lutskii, Modern history of the Arab countries , Moscow 1969; Alfred Milner, England in Egypt , London 1986; Donald Malcolm Reid, "The ـ Urabi revolution and the British conquest, 1879 - 1882", in The Cambridge history of Egypt , vol. 2; P. J. Vatikiotis, The history of modern Egypt , Baltimore, Maryland 1992.
... [مشاهده متن کامل]
توفیق پاشا، محمد، خدیو مصر، از خانواده محمدعلی پاشا. توفیق پاشا در ۱۲۶۸/۱۸۵۲ م/ق به دنیا آمد. وی بزرگترین پسر خدیو اسماعیل پاشا ، و به گفته ای، پسر یکی از کنیزان حرمسرا بود. با این وجود او وارث مسلّم حکومت مصر گردید؛ اما شرایط خاصش تا حدی او را آزار می داد. برادرانش می توانستند در خارج از کشور تحصیل کنند و او مجبور بود در خانه و از معلمان سنّتی درس بیاموزد. از طرفی پدرش کاری در امور عمومی بر عهده او نمی گذاشت، به وی بی توجه بود و بارها او را تهدید کرده بود که حکومت را به فرزند دیگرش واگذار می کند. این عوامل باعث شد که توفیق، نسبتاً خجول، گوشه گیر، ضعیف، کینه توز، غمگین و بی علاقه به منصب خدیوی، بار آید ( د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ برای اطلاع بیشتر در باره شخصیت او رجوع کنید به میلنر، ص۱۳۴–۱۳۵ ) . مقاومت اسماعیل پاشا در برابر نفوذ و تسلط روزافزون فرانسه و انگلیس بر نظام مالی و اداری مصر باعث شد که در نهایت با اعمال نظر این دو قدرت استعماری بر سلطان عثمانی، عبدالحمید دوم ( حک: ۱۲۵۳–۱۳۲۷/ ۱۸۷۶–۱۹۰۹ ) ، سلطان ناگزیر از خلع او شود ( ۶ رجب ۱۲۹۶/ ۲۶ ژوئن ) . بدین ترتیب توفیق به جای پدر به خدیوی رسید ( درینیک، ص ۴۴؛ لوتسکی، ص ۲۰۸؛ هانتر، ص ۱۹۷ ) . قبل از رسیدن به این سمت، یک بار نیز اسماعیل پاشا به اصرار بریتانیا و فرانسه که توفیق را فردی منعطف و سلطه پذیر می دانستند؛وی را در ۹ ربیع الاول ۱۲۹۷/۹ مارس ۱۸۷۹ به ریاست هیئت وزرا برگزیده بود ( لوتسکی، ص۲۰۳؛ د. اسلام، همان جا ) . البته به سبب اختلاف اسماعیل پاشا و اروپایی ها، توفیق از این مقام برکنار شده بود ( واتیکیوتیس، ص ۱۳۸ ) . توفیق در آغاز حکومت با مشکلات متعددی روبرو بود؛ از طرفی اروپایی ها در تکاپوی دست اندازی بر تمامی ذخایر کشور بودند و نظارت فرانسه و انگلیس سخت او را محدود کرده بود و از طرف دیگر، ارتش، آشفته و ناراضی و گرفتارِ اختلافات و جبهه بندی شدید ترک ها و چرکس ها از یکسو و افسران مصری بومیِ متعلق به طبقات فرودست اجتماعی از سوی دیگر، بود. افزون بر این، زمینداران و تاجران و دیوانسالاران جدید نیز قدرت بیشتری می خواستند ( واتیکیوتیس، ص ۱۵۶–۱۵۷ ) . وی با پذیرش وزرای اروپایی سلطه مالی اروپایی ها را بر مصر تثبیت کرد ( همان، ص۱۳۳ ) و با سلطه آنان، استقلال سیاسی نسبی مصر از بین رفت ( هانتر، همان جا ) . توفیق در ابتدای حکومت از شریف پاشا * برای تشکیل دولت دعوت کرد. شریف پاشا تدوین قانون اساسی جدید را حداقل شرط پذیرش این مسئولیت اعلام کرد. اما بدگمانی توفیق و ترس از یک مجلس قوی باعث شد که پیشنهاد شریف را نپذیرد و خود نخست وزیر شود ( واتیکیوتیس، ص۱۴۲ ) . او در ۱۶ رمضان ۱۲۹۶/۴ سپتامبر ۱۸۷۹ «نظارت مالی دوگانه» انگلیس و فرانسه را احیا کرد و در اول ذیقعده/۲۱ سپتامبر همان سال ریاض پاشا، یکی از سرسپردگان بریتانیا، را به نخست وزیری برگزید ( لوتسکی، ص۲۰۸ ) . ریاض پاشا دست اروپایی ها را در نظارت بر امور مالی و انجام دادن اصلاحات مالی کاملاً باز گذاشت ( واتیکیوتیس، همان جا ) . از آن پس مرکز اصلی مقاومت در برابر اروپایی ها، ارتشی بود که تعداد زیادی افسر مصری داشت و آنان با رهبران ترک و حامیان غربی آنان مخالف بودند و توانستند اولین جنبش ملی گرای مصر را به رهبری سرهنگ احمد عُرابی ( عرابی پاشا * ) تشکیل دهند ( درینیک، همان جا ) . ارتش در اولین گام، توفیق را مجبور کرد که وزیر جنگ را برکنار کند. توفیق پذیرفت و محمود سامی بارودی *، ملی گرا و مشروطه خواه میانه رو مصری، را وزیر جنگ کرد، بعلاوه طی اعلامیه ای تأکید کرد که در آینده با تمام افسران، اعم از ترک و چرکس و مصری، باید یکسان رفتار شود ( بارینگ، ج ۱، ص۱۸۱ ) . توفیق به محض فرونشستن هیجان نظامیان، بارودی را برکنار کرد و به انتقام گرفتن از رهبران ملی گرا پرداخت ( لوتسکی، ص۲۱۲ ) . او که قصد داشت خود را از شرّ همه هنگ های انقلابی پادگان قاهره رها کند، با صدور فرمانی در ۱۳ شوال ۱۲۹۸/۹ سپتامبر ۱۸۸۱ کوشید این هنگ ها، از جمله هنگ عَرابی پاشا، را به دیگر استان ها منتقل کند ( همان، ص۲۱۳–۲۱۷ ) ، اما در همان روز به سبب تظاهرات نظامیان در برابر کاخ عابدین، مجبور شد خواست آنها یعنی برکناری ریاض پاشا و انحلال کابینه وی را بپذیرد ( رید، ص۲۱۷–۲۱۸ ) . بعد از این، شریف پاشا نخست وزیر شد. او ابتدا از قبول مقام نخست وزیری به عنوان نامزد ارتش شورشی خودداری می کرد، ولی تحت فشار بریتانیا و فرانسه این سِمت را پذیرفت. در پی اقدامات شریف پاشا به نفع بریتانیا و فرانسه و به سبب بی توجهی به انقلابیون و اقدام علیه نظامیان انقلابی، عرابی پاشا آشکارا با خودکامگی توفیق و اطرافیانش و اشراف ترک و چرکس به مخالفت برخاست ( لوتسکی، همان جا ) . با فشار مردم و ملی گرایان و نهایتاً مجلس اعیان، شریف پاشا استعفا کرد و بارودی به نخست وزیری رسید. عرابی نیز وزیر جنگ شد. در پی گسترش روزافزون نفوذ مبارزان ملی گرا، توفیق و شریف پاشا توطئه قتل عرابی را طراحی کردند که با شکست مواجه شد. در ۲۳ جمادی الآخرة ۱۲۹۹/ ۱۳ مه ۱۸۸۲ ملی گرایان که در قالب حزب الوطنی فعالیت می کردند، اعضای مجلس اعیان را به جلسه ای فرا خواندند و خواستار خلع خدیو و برچیدن سلسله محمدعلی پاشا * شدند، اما مجلس دودلی نشان داد و نمایندگان از توفیق حمایت کردند. باوجود این، عرابی از قدرت و نفوذ زیاد برخوردار بود و در واقع، او فرمانروای مصر محسوب می شد. توفیق، مجلس را غیرقانونی خواند و خواستار انحلال آن شد، اما در این کار موفق نشد. در ۶ رجب ۱۲۹۹/ ۲۵ مه ۱۸۸۲ بریتانیا و فرانسه رسماً از توفیق خواستند که عرابی را موقتاً از مصر اخراج کند ( همان، ص۲۱۹–۲۲۱ ) . توفیق سعی کرد با ایجاد شورش و ناآرامی، امکان حضور نیروهای خارجی را فراهم کند، اما با هوشیاری عرابی، مجبور شد قاهره را ترک و به اسکندریه فرار کند. او در آنجا تحت حفاظت ناوگان بریتانیا قرار گرفت و کابینه ای با نظارت مستقیم خود تشکیل داد و اسکندریه به مرکز اتحاد انگلیس ـ خدیو تبدیل شد. بالاخره بریتانیا جنگ را آغاز کرد. توفیق نیز در ۵ شوال ۱۲۹۹/۲۲ ژوئیه ۱۸۸۲ مقام عرابی را غیرقانونی خواند و وی را از وزارت جنگ برکنار کرد. انگلیسی ها نیز عرابی را شکست دادند و قاهره را اشغال کردند. توفیق در ۱۰ ذیحجّة ۱۲۹۹/۲۴ سپتامبر ۱۸۸۲ وارد قاهره شد ( لوتسکی، ص۲۲۳، ۲۲۶، ۲۳۰، ۲۳۴ ) . بدین ترتیب مصر در ۱۲۹۹/۱۸۸۲ مستعمرهٔ بریتانیا شد. در ربیع الاول/ دسامبر همان سال سِر اولین وود تحت فرمان افسران بریتانیا، ارتش مصر را تشکیل داد. با وجود این، مصر همچنان جزئی از قلمرو عثمانی به شمار می آمد و نظام پرداخت باج و خراج سالانه به حکومت عثمانی محفوظ بود. بریتانیا که در آغاز قول داده بود، مصر را بزودی تخلیه کند، به قول خود عمل نکرد و تا ۱۳۰۱ ش/۱۹۲۲ به صورت قدرت اشغالگر موقت، به اعمال سلطه خود بر مصر ادامه داد ( همان، ص ۲۴۱؛ دالی، ص۲۳۹، ۲۴۰ ) . وضع حقوقی مصر، در زمان اشغال انگلیسی ها تغییر نکرد، ولی قدرت واقعی در دست سرکنسول بریتانیا، لرد کرومر * ( سر اولین بارینگ ) ، بود که از ۱۳۰۱ تا ۱۳۲۵/ ۱۸۸۳–۱۹۰۷ این سمت را داشت ( درینیک، ص۴۱؛ دالی، ص۲۴۰ ) . هرچند شورای وزرای مصری، به ظاهر مسئولیت داشتند اما در عمل مشاوران انگلیسی برای وزرا منصوب شده بودند و نظر انگلیس باید پیروی می شد. توفیق که تاج و تخت خود را مدیون انگلیسی ها می دانست، کاملاً مطیع آنان بود. هر نخست وزیری هم که در برابر دخالت های انگلیسی ها مقاومت می کرد، برکنار می شد ( دالی، ص۲۴۱ ) . از ۱۳۰۱/۱۸۸۳ اعضای مجلس شورا با رأی گیری عمومی غیرمستقیم انتخاب می شدند و هیچ نوع قدرت واقعیِ تصمیم گیری یا نظارت نداشتند ( درینیک، ص۴۵ ) . وضع اقتصادی مصر در این دوره که آشکارا به بریتانیا وابسته بود، بدتر شد ( دالی، ص۲۳۹ ) . پادشاهی محمدتوفیق پاشا از ۱۳۰۱/۱۸۸۳ تا زمان مرگش در ۱۳۱۰/۱۸۹۲ با نفوذ و نیروی بریتانیا سرپا نگه داشته شد. او مجری اصلاحات اداری موردنظر بریتانیا بود. از نظر رهبران جنبش ضد بریتانیایی، او حاکمی ضعیف و عامل انگلیسی ها بود و در زمان انقلاب عرابی، خائن قلمداد می شد. او با نیروی بریتانیا، قدرت خود را احیا و تحت فرمان و با رضایت آن حکومت کرد ( واتیکیوتیس، ص۲۰۰–۲۰۱ ) . مرگ او پایان عصر سلطه بریتانیا و آغاز دوره ای از مخالفتهای شدیدتر مصریان با استعمار انگلیسی ها بود ( دالی، ص۲۴۱ ) . منابع: ژان پیر درینیک، خاورمیانه در قرن بیستم، ترجمة فرنگیس اردلان، تهران ۱۳۶۸ش؛Evelyn Baring, Modern Egypt , London 1908; M. W. Daly, "The British occupation, 1882 - 1922", in The Cambridge history of Egypt , vol. 2, ed. by M. W. Daly, Cambridge 1998; EI 2 , s. v. "Tawf ¦âk ¤Pasha, Muh ¤ammad" ( by D. Hopwood ) ; F. Robert Hunter, "Egypt under the successors of Muhammad ـ Ali", in The Cambridge history of Egypt, vol. 2; Vladimir B. Lutskii, Modern history of the Arab countries , Moscow 1969; Alfred Milner, England in Egypt , London 1986; Donald Malcolm Reid, "The ـ Urabi revolution and the British conquest, 1879 - 1882", in The Cambridge history of Egypt , vol. 2; P. J. Vatikiotis, The history of modern Egypt , Baltimore, Maryland 1992.
... [مشاهده متن کامل]
