تنقیح

تنقیح (التنقیح) (فقه حنفی). تَنقیح (التَّنقیح) (۱)
تألیف صدرالشّریعة ثانی، در حدود نیمۀ اول قرن ۸ق، کتابی به عربی، در علم اصول فقه حنفی. اثری بسیار معروف که هدف از تألیف آن، تنقیح و تهذیب اثر فخرالاسلام بَزودی و تبیین آرای او بوده است. در این کتاب، آرای بَزودی و ابن حاجب به همراه نکته پردازی ها و تحقیقات ارزندۀ مؤلف گرد آمده است. مؤلف ضمن ارائۀ تعریفی دقیق از اصول فقه و اصطلاحات رایج آن، به قدر کفایت، اما موجز، به بحث مستقل پیرامون سه دلیل شرعی، (کتاب، سنت، اجماع و قیاس) پرداخته است. پس از تألیف، بسیار بدان توجه شد و چون پیوسته آن را استنساخ می کردند، افتادگی و افزودگی بسیار در آن پدید آمد و این مؤلف را واداشت که به نوشتن شرحی مبسوط، با ذکر متن، به نحو ممزوج بپردازد. او شرح خود را التّوضیح فی حل غوامض التنقیح نامید. التّوضیح، جایگاهی حتی بلندتر از متن یافت. معروف ترین بخش التوضیح، مقدمات استدلالی است که مؤلف علیه نظریۀ اشعری مبنی بر مبتنی بودن حسن و قبح بر امر الهی، اقامه کرد. این مقدمات چهارگانه، عالمانی بسیار را مستقلاً به نوشتن شرح، حاشیه و تعلیقه بر این اثر واداشت. تعلیقۀ سید شریف جرجانی بر این مقدمه ها معروف است. بر متن التنقیح عالمانی تعلیقه، حاشیه و شرح نوشته اند. افزون بر مؤلف، از شارحان معروف آن، سعدالدین تفتازانی است که التّلویح فی کشف حقائق التّنقیح، را در ۷۵۸ق تألیف کرد. دیگر شروح التّنقیح عبارت است از تغییر التّنقیح اثر ابن کمال پاشا، شرح سید عبدالله حسینی معروف به نقره کار. شرح علامۀ تفتازانی، افزون بر آن که به نوبۀ خود شرح و تعلیقۀ بسیار دارد، متن درسی نیز بوده است. شرح مؤلف نیز، با نام التّوضیح شروح، حواشی و تعلیقه های فراوان دارد. التّنقیح به همراه التّوضیح به چاپ رسیده است (دهلی، ۱۲۶۷ق).

تنقیح (التنقیح) (منطق). تَنْقیح (التَّنقیح) (۲)
تألیف ملاصدرا، رساله ای به عربی. در منطق. این رسالۀ موجز، جامع ترین اثر ملاصدرا در منطق است. وی این رساله را در نُه اشراق، هر یک مشتمل بر لمعاتی، سامان داده و در آن به تمامی ابواب منطق پرداخته است. این اثر نخستین بار با نام اللمعات المشرقیة فی الفنون المنطقیه به همراه شرح عبدالحسن مشکوة الدینی با نام «منطق نوین» به چاپ رسید. تصحیح نقادانۀ آن بر پایۀ چند نسخۀ خطی با نام تنقیح در مجموعۀ رسائل فلسفی صدرالمتألهین، به کوشش حامد ناجی اصفهانی، آمده است.