تنش زدایی

تَنِش زدایی (detente)
کاهش تنش سیاسی و رفع تشنج در روابط میان کشورها، مانند شرایط حاکم در پایان جنگ سرد (۱۹۸۹ـ۱۹۹۰). این اصطلاح نخستین بار در دهۀ ۱۹۷۰ برای توصیف بهبود و فصل جدید در روابط امریکا و شوروی، دو ابرقدرت بزرگ جهان، به کار رفت. این امر موجب افزایش رابطۀ بین شرق و غرب به شکل موافقت نامه های تجاری و مبادلات فرهنگی، و حتی از سرگیری روابط امریکا و چین کمونیست شد.
علل تنش زدایی. علت اصلی تنش زدایی بحران موشکی کوبا در ۱۹۶۲ بود. در آن هنگام امریکا و شوروی بر سر استقرار موشک های شوروی در کوبا، نزدیک خاک امریکا رو در روی هم قرار گرفتند. دو ابرقدرت دریافتند که جنگ سرد آنان در گذشته این امکان بالقوه را دارد که خیلی سریع به جنگی «شدید» یا واقعی تبدیل شود. بنابراین با گفت وگوی رو در رو گام هایی برای کم کردن تنش برداشتند. هزینه های روزافزون دفاع، به خصوص برای شوروی، در درازمدت کمرشکن بود و دو طرف دریافتند که هر گونه کاهش دوجانبۀ هزینه ها از نظر اقتصادی و سیاسی سودمند خواهد بود. پایان حکومت استبدادی یوسیف استالین بر شوروی در ۱۹۵۳ به مفهوم امکان پذیرترشدن گفت و گو و اعتماد در اوایل دهۀ ۱۹۶۰ بود. با بهبود روابط امریکا و چین کمونیست، نگرانی ها در شوروی افزایش یافت و ماهیت آشکار تفرقۀ چین و شوروی در اوایل دهۀ ۱۹۶۰، شوروی را بر آن داشت که درپی برقراری روابطی بهتر با امریکا باشد.
تنش زدایی در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰. نخستین گام در راه تنش زدایی، حرکت در جهت خلع سلاح بود. در ۱۹۶۳، شوروی، امریکا، و انگلستان پیمان منع آزمایش های هسته ای را امضا کردند و طی آن در ممنوعیت همۀ آزمایش ها به توافق رسیدند، به استثنای آزمایش هایی که در عمق زمین صورت می گرفت. این گام مهمی بود و در گرو اعتماد زیاد همۀ طرف ها بود تا با چنین توقفی در پژوهش سلاح های هسته ای خود موافقت کنند. توافق های بیشتری نیز دربارۀ سلاح های هسته ای حاصل شد؛ ازجملۀ آن ها پیمان منع تولید و تکثیر سلاح های هسته ای در ۱۹۶۸ بود که به امضای شوروی، امریکا، انگلستان، فرانسه، و چین رسید؛ و در ۱۹۶۹ نخستین دور مذاکرات محدودکردن سلاح های استراتژیک بین امریکا و شوروی برگزار شد. این مذاکرات به امضای موافقت نامۀ سالت یک (دورۀ اعتبار ۱۹۷۲ـ۱۹۷۷) بر سر محدودیت گسترش نیروهای هسته ای منجر شد. در ۱۹۶۳ در تلاش برای اجتناب از بروز هرگونه سوء تفاهم و سهولت تماس، یک خط تلفن مستقیم و ویژه بین رهبران امریکا و شوروی دایر شد. دو ابرقدرت به آسانی به تساهل و درک متقابلی رسیدند که در سال های اولیۀ پس از جنگ نیز قابل تصور نبود. در ۱۹۷۲ ریچارد نیکسون، رئیس جمهور امریکا، از مسکو، پایتخت شوروی دیدن کرد. در ۱۹۷۳ لئونید برژنف، رهبر شوروی، با مقامات امریکایی دیدار کرد و بر حس اعتماد و دوستی فزاینده مهر تأیید زد. اغراق آمیز خواهد بود که اشاره کنیم به رغم وجود مشکلات اساسی، که منجر به جنگ سرد شده بود، دو کشور در راه دوستی گام برداشته بودند. از بسیاری جهات این مشکلات با نفوذ فزایندۀ دو ابرقدرت در سرتاسر جهان، که بسیاری از منتقدانشان از آن به منزلۀ امپریالیسم امریکا و امپریالیسم شوروی یاد می کردند، نیز شدت یافته بود. در ۱۹۷۵، که یک سری موافقت نامۀ تجاری بین دو ابرقدرت به امضا رسید، نشانه هایی از عادی سازی بیشتر در روابط متقابل دیده می شد. این موافقت نامه ها از ابتدا بر ضعف اقتصادی تأکید داشت، که عامل مهمی در تمایل شوروی به تنش زدایی بود. ناتوانی شوروی در تأمین غذای کافی برای مردم این کشور بدون دریافت کمک خارجی در موافقت نامه ای آشکار شد که تضمین می کرد امریکا دست کم برای پنج سال غلۀ مورد نیاز شوروی را تأمین کند. امّا، دورۀ روابط نزدیک تر در دهۀ ۱۹۸۰ بیش از این ادامه نیافت.
پایان تنش زدایی در دهۀ ۱۹۸۰. در ۱۹۷۹ شوروی به افغانستان حمله کرد و اشغال این کشور تا ۱۹۸۹ به طول انجامید. این تجاوز نظامی منجر به از سرگیری تنش بین شرق و غرب و تهدید بیشتر دستاوردها شد. با این حال، باید اذعان کرد که درگیری امریکا در جنگ ویتنام (۱۹۶۱ـ۱۹۷۵) همان تأثیر را بر روابط دو ابرقدرت به جای نگذاشت. در واقع، بیشتر پیشرفت هایی که در سایۀ تنش زدایی حاصل شد، طی این دوران پدید آمده بود. بنابراین، اقدامات یک ابرقدرت در تهاجم به یک کشور همواره به قطع روابط بین دو ابرقدرت منجر نمی شود. دو حادثۀ مهم غیرمنتظره پس از پایان تنش زدایی، تحریم بازی های المپیک مسکو در (۱۹۸۰) از سوی غرب و تحریم بازی های المپیک لوس آنجلس ۱۹۸۴، بود که به تلافی از سوی شرق کمونیست انجام شد. در ۱۹۸۳ اشارۀ رونالد ریگان، رئیس جمهور امریکا، به شوروی با عنوان «امپراتوری شیطانی» نشان داد که عصر تنش زدایی به پایان رسیده است.
موفقیت تنش زدایی. دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تا حدودی شاهد رفع برخی تنش ها و نگرانی ها بود که از ۱۹۴۵ بین شرق و غرب پدید آمده بود. تنش زدایی، امریکا و شوروی را بر آن داشت که در جست وجوی تفاهمی تازه برآیند و جایی که زمینه های منافع مشترک مطرح می شد، تنش زدایی با موفقیت همراه بود. با این حال، همان گونه که جنگ سرد تا اواخر دهۀ ۱۹۸۰ ادامه یافت، دربارۀ حدود تنش زدایی نباید اغراق کرد. فقط فروپاشی نهایی قدرت شوروی بین ۱۹۸۹ و ۱۹۹۱ شرایطی برای وقوع تنش زدایی کامل ایجاد کرد.