تنسوخ نامه ایلخانی

[ویکی نور] «تنسوخ نامه ایلخانی» تالیف خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی است. گوهرشناسی و کانی شناسی از اولین علومی است که حکماء پیشین و دانشمندان ایران و علمای اسلامی به آن عنایت و توجه خاص داشته و کتاب ها و رسائل فراوانی درباره آن تألیف کرده اند.
سال تألیف این رساله به درستی معلوم نیست تنها آنچه از مقابله نسخ خطی این رساله استظهار شده، این است که خواجه نصیر این اثر را در عهد پادشاهی هلاکوخان (653-663ق) و به امر او تحریر نموده است.
کتاب مشتمل بر چهار مقاله است که نویسنده آن را به ترتیب چنین شرح می کند:
1. در کیفیت مفرداتی که جمله معدنیات و غیر آن از مرکبات عالم سفلی از آن مرکب می شود و علل معادن به طریق کلی و آن چهار فصل است.
2. در جواهری که از جمله حجر باشد و غیر آن و علل حدوث هر یک و کیفیت وجود آن و شرح معادن و خواص منفعت و مضرت و شبه و نظیر آن به طریق صناعت و قیمت هر یک و جلا دادن و آنچه مناسب آن باشد.

[ویکی فقه] تنسوخ نامه ایلخانی (کتاب). دانش گوهر شناسی و کانی شناسی از اولین علومی است که حکماء پیشین و دانشمندان ایران و علمای اسلامی به آن عنایت و توجه خاص داشته و کتاب ها و رسائل فراوانی در آن فن تالیف کرده اند.یکی از مشهورترین این آثار که به زبان فارسی نگاشته شده است رساله تنسوخ نامه ایلخانی تالیف محقق فرزانه خواجه نصیر الدین محمد طوسی است.
در نسبت این کتاب به خواجه نصیر گویا هیچ شک و تردیدی نیست چرا که تمام کسانی که آثار و تالیفات او را در کتاب های خویش یاد کرده اند رساله ای در جواهر را در جمله آثار او ذکر نموده اند، ولی در نام این رساله اختلاف وجود دارد. صلاح الدین صفدی و محمد بن شاکر و محمد هدایت حسین نام این اثر را « کتاب الجواهر » یا « رساله الجواهر » ضبط کرده اند. .حاجی خلیفه در کشف الظنون در دو جا از این کتاب یاد کرده است و در یک جا آن را تشوق نامه ایلخانی و در جای دیگر تنسوق نامه ذکر نموده است. .سال تالیف این رساله به درستی معلوم نیست تنها آنچه از مقابله نسخ خطی این رساله استظهار شده این است که خواجه نصیر این اثر را در عهد پادشاهی هلاکوخان (۶۵۳ ق- ۶۶۳ ق) و به امر او تحریر نموده است.
زمان تألیف
از مقدمه یکی از نسخ خطی این رساله معلوم می شود که تالیف آن پس از استیصال اسماعیلیه و در زمان حیات منکوقاآن بوده است چرا که در مقدمه آن آمده است: منت خدای تعالی را که همه جهان را از آفتاب بر آمدن تا آفتاب فرورفتن به پادشاه روی زمین خلد الله ملکه داده است. و بعد چنین می گوید: که این طرف آب جیحون تا به نهایت مغرب که واسطه ممالک عالم است به برادر خود پادشاه جهان سپرد. از این عبارت معلوم می شود که منظور از پادشاه روی زمین منکوقاآن (۶۴۸- ۶۵۶) است و اوست که برادر خود هلاکوخان را به ایران فرستاد. بنابراین تالیف این اثر مسلما در ایام زندگی منکوقا آن و پس از خلاصی خواجه از قلاع اسماعیلیه یعنی بین سال های ۶۵۴ ق و ۶۵۷ ق باید باشد.خواجه نصیر در این کتاب ذکری از ماخذ و منابعی که از آنها بهره برده نکرده و در مقدمه به همین بسنده کرده: از گفتار حکماء متقدم و آنچه این بنده را به تجربه معلوم شده بود به حکم ممارست و آنچه از معتمدان و اصحاب تجارب بطرق تسامع معلوم شده است بدان الحاق کرد. با این حال از مطالعه کتاب به خوبی پیداست که ماخذ عمده ای در ترتیب این اثر کتاب الجماهر فی الجواهر ابوریحان بیرونی بوده است و هنگام تحریر تنسوخ نامه به کتاب الجواهر نظر داشته و از آن بهره برده است و آنچه را که از حکماء و دانشمندان دیگر مانند یعقوب کندی و نصر دینوری و محمد زکریای رازی نقل نموده عینا همان منقولات ابو ریحان بیرونی است که در کتاب الجماهر دیده می شود.
ساختار کتاب
خواجه نصیر ترتیب مباحث این اثر را چنین بیان می کند:این گفتار بر چهار مقالت نهاده آمد تا طالبان را معرفت وصول بدان آسان باشد، ان شاءالله تعالی.مقالت اول: در کیفیت مفرداتی که جمله معدنیات و غیر آن از مرکبات عالم سفلی از آن مرکب میشود و علل معادن به طریق کلی و آن چهار فصل است.مقالت دوم: در جواهری که از جمله حجر باشد و غیر آن و علل حدوث هر یک و کیفیت وجود آن و شرح معادن و خواص منفعت و مضرت و شبه و نظیر آن به طریق صناعت و قیمت هر یک و جلا دادن و آنچه مناسب آن باشد.مقالت سوم: در انواع فلزات سبعه و علت حدوث هریک و خاصیت و منفعت و مضرت آن و شرح معادن و هر چه مناسب آن باشد.مقالت چهارم: در انواع عطر و معاجین و داروهای نفیس.
گزارش محتوا
...