تلخیص عثمانی

[ویکی فقه] تلخیص ، در مکاتبات رسمی عثمانی، گزارشی که در آن صدراعظم مسائل و موضوعات مهم دولتی را به صورت خلاصه شده به عرض سلطان می رساند.
از زمان سلطان محمد فاتح (۸۵۵ ـ۸۸۶)، سلاطین عثمانی از شرکت در جلسات « دیوان همایون » خودداری کردند و ریاست آن را به صدراعظم سپردند؛ وی مذاکرات انجام شده را در « عرضْ اُوطه سی » (تالار بارعام) به عرض سلطان می رساند. با گذشت زمان ــ که امور دولتی به جای دیوان همایون در پاشاقاپوسی (دیوان وزیراعظم) متمرکز گردید و ملاقاتهای صدراعظمهای عثمانی با سلاطین نیز از قرن یازدهم بتدریج کم شد ــ امور دولتی به صورت « تلخیص » یا « تقریر »، و در صورت لزوم به همراه ضمایم آن، به عرض سلاطین می رسید. به این ترتیب، صدراعظم «تلخیص» ها را برای تأیید به پیشگاه سلطان می فرستاد و در باره پیشنهادهای خود نیز نظر سلطان را می پرسید. سلطان نیز جز در موارد استثنایی، با جملات کوتاه، در قسمت بالا یا حاشیه تلخیص جواب را می نوشت.
تلخیص چی
وظیفه نوشتن تلخیص را یکی از کارمندان صدراعظم به نام تلخیص چی به عهده داشت. تلخیص چیِ شیخ الاسلام، مستقیماً با دربار مرتبط نبود و تلخیصهای او قبل از رسیدن به دست سلطان باید با امضای وزیراعظم تأیید می شد . صدراعظم تلخیصهای خود را به مأموری به نام « آغای تلخیص » می داد تا به حضور سلطان ببرد، اما تلخیصهای شیخ الاسلام و دفتردار و بیگلربیگیها (والیان) از طریق صدراعظم به عرض سلطان می رسید. در تلخیصها مطالبی از قبیل عزل و نصبها، حقوق مأموران بلندپایه و کم مرتبه، لشکرکشیها، وضع مهمّات و اُسرا، اوضاع بخشهای اروپایی قلمرو عثمانی، هدایای فرستاده شده به سلطان، تشریفات بین وزرا، شرح بعضی مصادرات و نهایتاً گزارشهایی در باره وضع اقتصادی مملکت مشاهده می شود. با اینحال، در باره اموری که رسیدگی به آن ها صرفاً از طریق فرستادن تلخیص ممکن نبود، صدراعظم شخصاً به حضور سلطان می رفت.
رئیس الکتاب
احکام صادرشده از دیوان را رئیس الکُتّاب تصحیح، و رئوس و تلخیصهای مربوط را ثبت می کرد، تلخیصها را در کیسه مخصوصی به نام « کیسه تلخیص » می نهاد، مُهر مخصوص صدراعظم را بر آن می زد و پس از پیچیدن آن در پارچه ای مخصوص به حضور سلطان می فرستاد.
اندازه برگه تلخیص
...