تفنن در خطاطی

[ویکی فقه] در این مقاله از جنبه های هنری و ذوقی به فنون خوشنویسی در ایام متعدد می پردازیم.
تفنن در خوشنویسی، ذوقورزی، نوجویی و تصرفات شخصی در عالم هنر هم زاد هنرمند و، تفنن روشی است که با تکیه بر ذوق و پسند شخصی تجربه می شود. مرزبندی و تفکیک انواع تفنن کاری دشوار است، اما مشاهده آثار می تواند رهنمونی برای طبقه بندی آن ها باشد.
سرآغاز ورود تفنن
آثار به جامانده از خط کوفی در سال های نخست، ساده بودند و محیط اجتماعی و فرهنگ جامعه ای را منعکس می کردند که این خط در آن رشد کرده بود. با گسترده شدن دامنه دعوت مسلمانان، خط کوفی نیز با افزوده شدن آرایه های تزیینی تغییر کرد. بدین ترتیب، خطا نیست اگر اوایل قرن دوم را سرآغاز ورود تفنن ها به خوشنویسی اسلامی بدانیم. بنابر اقوال گوناگون، از سده سوم تا ششم، تا ۴۲ نوع کوفی تزیینیِ ذوقی و تفننی پدید آمد، از جمله، کوفی مورق (برگ دار)، مزهَّر (گل دار)، موشّح (تزیین هم در خط و هم در فاصله خطوط)، معقّد (گره دار)، معشّق (گره دار پیچ دار)، مشبّک. این گونه ها گه گاه با یکدیگر ترکیب می شدند و فروعی را تشکیل می دادند و بر هر سطحی اعم از کاغذ، آجر، سنگ، گچ، کاشی، چوب، فلز، شیشه، عاج، پارچه و پوست نوشته می شدند گونه های مذکور در کلیات به هم شبیه اند اما اجزایشان بسته به جغرافیا، نوع مواد مورد استفاده و ذوق هنرمند متفاوت اند. از سده ششم به بعد، تفنن در خوشنویسی بیش از گذشته شناسایی شد که می توان آن را در سه گروه کلی بررسی کرد:
روش های تفنن آمیز با ساختار خطوط معروف
در آثاری از این دست، تصرفات شخصی هنرمندانه، مخل شناسایی صورت اولیه اثر نیست. معروفترین تجربه های این دسته، کتابت آیه شریفه «بسم اللّه الرحمن الرحیم» به شکل پرنده (معروف به مرغ بسمله)، عبارت «ناد علیا مُظهِرالعجایب...» یا عبارات دینی دیگری در قالب شیر و ببر و گل و برگ و غیره است که در عین حال خوشنویسی آنها، مثلا به خط ثلث و تعلیق، هویداست. شیوه دیگر به کارگیری خط گلزار، صورتی از خط نستعلیق، است. در این گونه، درون خط (جایی که معمولا با سیاهی مرکّب پوشانده می شود) اغلب با تصاویر گیاهی و گاه حیوانی و انسانی آرایش می شود. شمار دیگری از ذوقیات خوشنویسانه عبارت اند از:
ذوقیات خوشنویسی
...