[ویکی نور] تفسیر یحیی بن سلام التیمی البصری القیروانی تألیف یحیی بن سلام (سلاّم) بن ابی ثعلبه تیمی بصری مغربی (متوفی 200ق)، از جمله تفاسیر قرن دوم هجری است.
در درستی نام کتاب و صحّت انتساب آن به مفسر هیچ شکی نیست؛ زیرا بر روی اغلب نسخه های خطی آن این نام ها آمده است: تفسیر ابن سلام (نسخه عبدلیه)، تفسیر یحیی بن سلام (نسخه قیروان، نسخه سوم، قطعه 180)، تفسیر القرآن تألیف یحیی بن سلام (قیروان، نسخه پنجم، قطعه 163) و التفسیر (قیروان، نسخه ششم، قطعه 247). همچنین بعضی از مترجمان نام این تفسیر را جزو آثار او آورده اند.
در تفسیر و مفسران ذهبی (209/1) آمده: جامع البیان طبری از نظر زمانی و اشتمال بر علم تفسیر، نخستین تفسیر به شمار می رود. مراد از ذهبی از نخستین یعنی قدیم ترین تفسیری که به دست ما رسیده است. ولی محمد بن عاشور می گوید: قدیم ترین تفسیر موجود به طور مطلق تفسیر یحیی است. مقصود ابن عاشور آن است که یحیی نخستین مفسری است که همه آیات و سور قرآن را تفسیر کرده است. آن هم به روش روایی و عقلی الآن هیچکس مدعی وجود چنین تفسیری جز تفسیر یحیی نیست. پس اعتراض بعضی بر ابن عاشرو بی مورد است که گفته اند: چنین تفسیر کاملی از تابعین که چاپ شده باشد وجود دارد و به تفسیر مجاهد مثال می زند. در حالی که طبری از تفسیر مجاهد تفسیر سوره حمد را نقل نکرده است. از طرفی دیگر تفسیر مجاهد شامل همه آیات قرآن نیست.مثلاً از 110 آیه سوره کهف تنها تفسیر 38 آیه و از 118 آیه سوره مؤمنون فقط 21 آیه را تفسیر کرده است. همچنین تفسیر سفیان ثوری نیز کامل نیست. بخشی از آن تفسیر که به دست ما رسیده اگرچه آغاز و انجامش افتادگی دارد، ناقص تر از تفسیر مجاهد است.
او فقط تفسیر 9 آیه از سوره کهف و 14 آیه از سوره مؤمنون را دارد. از این نتیجه گرفته می شود که پرداختن به تفسیر کلید آیات قرآن توسط یحیی امر جدیدی در آن زمان بوده و ابن سلام نخستین یا جزو نخستین مفسرانی است که شیوه تفسیر کامل قرآن را بنا نهاده اند.
در روش تفسیر اگرچه ابن سلام همچون دیگر مفسران به روش تفسیر روایی گرایش داشته، به روایات و اسانید آنها، لغت و علوم قرآن اهتمام می ورزد؛ ولی مسایل جدیدی وارد تفسیر کرده که دیگران اعتقادی به آن نداشتند. برخی از ابتکارات روش تفسیری وی به شرح زیر است: 1-نقل همه روایات در شرح و تفسیر آیه. 2-گسترش علم تفسیر به بیان حکم شرعی، رفع ابهام، بیان قصه و حکایت و طرح مسایل جدیدی که به بیان و تفسیر آیه کمک می کرد. 3-اهتمام به اعراب کلمات و قرائات گوناگون آن و بیان دلیل و حجت آنها. 4-اهتمام به بیان نظم آیه و تاثیر آن در معنا. 5-نقد و نظر روایات و ترجیح آنها.
از روش تفسیری ابن سلام روشن می شود که نقل قول هایی که در تفسیر مطرح می شده به طور عمومی در نوع تفاسیر آن زمان وجود داشته است؛ به همین خاطر از میان تفاسیری که پیش از او نوشته شده، نمی توان تفسیر ابن سلام را گردآوری کرد. در نتیجه تفسیر وی مرحله ای را تشکیل می دهد که در تفاسیری چون تفسیر مجاهد به کمال رسید و زمینه شکل گیری مرحله سومی را فراهم می سازد که در تفسیر طبری تحقق یافت؛ تأیید آن این است که طبری به تفسیر ابن سلام آگاهی داشته است. شاید هنگامی که طبری به مصر رفته آن را از مشایخ مصر دریافت کرده است.
در درستی نام کتاب و صحّت انتساب آن به مفسر هیچ شکی نیست؛ زیرا بر روی اغلب نسخه های خطی آن این نام ها آمده است: تفسیر ابن سلام (نسخه عبدلیه)، تفسیر یحیی بن سلام (نسخه قیروان، نسخه سوم، قطعه 180)، تفسیر القرآن تألیف یحیی بن سلام (قیروان، نسخه پنجم، قطعه 163) و التفسیر (قیروان، نسخه ششم، قطعه 247). همچنین بعضی از مترجمان نام این تفسیر را جزو آثار او آورده اند.
در تفسیر و مفسران ذهبی (209/1) آمده: جامع البیان طبری از نظر زمانی و اشتمال بر علم تفسیر، نخستین تفسیر به شمار می رود. مراد از ذهبی از نخستین یعنی قدیم ترین تفسیری که به دست ما رسیده است. ولی محمد بن عاشور می گوید: قدیم ترین تفسیر موجود به طور مطلق تفسیر یحیی است. مقصود ابن عاشور آن است که یحیی نخستین مفسری است که همه آیات و سور قرآن را تفسیر کرده است. آن هم به روش روایی و عقلی الآن هیچکس مدعی وجود چنین تفسیری جز تفسیر یحیی نیست. پس اعتراض بعضی بر ابن عاشرو بی مورد است که گفته اند: چنین تفسیر کاملی از تابعین که چاپ شده باشد وجود دارد و به تفسیر مجاهد مثال می زند. در حالی که طبری از تفسیر مجاهد تفسیر سوره حمد را نقل نکرده است. از طرفی دیگر تفسیر مجاهد شامل همه آیات قرآن نیست.مثلاً از 110 آیه سوره کهف تنها تفسیر 38 آیه و از 118 آیه سوره مؤمنون فقط 21 آیه را تفسیر کرده است. همچنین تفسیر سفیان ثوری نیز کامل نیست. بخشی از آن تفسیر که به دست ما رسیده اگرچه آغاز و انجامش افتادگی دارد، ناقص تر از تفسیر مجاهد است.
او فقط تفسیر 9 آیه از سوره کهف و 14 آیه از سوره مؤمنون را دارد. از این نتیجه گرفته می شود که پرداختن به تفسیر کلید آیات قرآن توسط یحیی امر جدیدی در آن زمان بوده و ابن سلام نخستین یا جزو نخستین مفسرانی است که شیوه تفسیر کامل قرآن را بنا نهاده اند.
در روش تفسیر اگرچه ابن سلام همچون دیگر مفسران به روش تفسیر روایی گرایش داشته، به روایات و اسانید آنها، لغت و علوم قرآن اهتمام می ورزد؛ ولی مسایل جدیدی وارد تفسیر کرده که دیگران اعتقادی به آن نداشتند. برخی از ابتکارات روش تفسیری وی به شرح زیر است: 1-نقل همه روایات در شرح و تفسیر آیه. 2-گسترش علم تفسیر به بیان حکم شرعی، رفع ابهام، بیان قصه و حکایت و طرح مسایل جدیدی که به بیان و تفسیر آیه کمک می کرد. 3-اهتمام به اعراب کلمات و قرائات گوناگون آن و بیان دلیل و حجت آنها. 4-اهتمام به بیان نظم آیه و تاثیر آن در معنا. 5-نقد و نظر روایات و ترجیح آنها.
از روش تفسیری ابن سلام روشن می شود که نقل قول هایی که در تفسیر مطرح می شده به طور عمومی در نوع تفاسیر آن زمان وجود داشته است؛ به همین خاطر از میان تفاسیری که پیش از او نوشته شده، نمی توان تفسیر ابن سلام را گردآوری کرد. در نتیجه تفسیر وی مرحله ای را تشکیل می دهد که در تفاسیری چون تفسیر مجاهد به کمال رسید و زمینه شکل گیری مرحله سومی را فراهم می سازد که در تفسیر طبری تحقق یافت؛ تأیید آن این است که طبری به تفسیر ابن سلام آگاهی داشته است. شاید هنگامی که طبری به مصر رفته آن را از مشایخ مصر دریافت کرده است.