[ویکی فقه] روش متداول در تفسیر متون به ویژه استظهار متون دینی، برگرفته از مباحث الفاظ اصول است که عبارت است از اکتفا به صیغه های امر و نهی. نگارنده در این مقاله در صدد است تا با نقد این دیدگاه، روشی جدید در تفسیر متون ارائه کند که عبارت است از تفسیر متن بر اساس نظام اقتضائات.
تفسیر متن، نظام اقتضائات، مقام بیان، دلیل عقلی، سیاق
مقدمه
عناصر متعددی در استظهار درست یک متن، ایفای نقش می کنند که پژوهشگر متون دینی هنگام تفسیر و استظهار آیات و روایات، باید به تمام آن ها توجه کند. پیش از این در مقاله ای دیگر، نقش اقتضائات گوناگون مانند اقتضای متکلم، مخاطب، مأمورُبه، و زمان و مکان را بررسی کردیم. خلاصه کلام در آن جا این بود که برای استظهار درست و عالمانه یک متن، به ویژه در استظهار مطالبات شارع مقدس، نباید صرفاً به ظهور صیغه های امر و نهی اکتفا کنیم؛ بلکه باید اقتضائات گوناگونی را که در کلام گوینده مؤثّرند و برداشت نهایی ما از کلام وی را نیز تحت تأثیر قرار می دهند، لحاظ کنیم. اکنون در این مقاله درپی آنیم تا نقش اقتضای هدف و غرض متکلم - که از آن به مقام بیان یاد می شود -، نقش اقتضای دلیل عقلی، و نیز اقتضای ساختار کلی حاکم بر کلام را - که از آن به سیاق تعبیر می شود - در تفسیر و استظهار متون بحث کنیم.
اقتضای هدف
علمای اصول تنها در بحث مقدمات حکمت به منظور اطلاق گیری، از «مقام بیان» نام برده و گفته اند: از جمله مقدمات حکمت این است که متکلم در مقام بیان بوده باشد تا بتوان از سکوت او نکته ای را استفاده کرد:قد ظهر لک أنه لا دلالة لمثل رجل إلا علی الماهیة المبهمة وضعا و أن الشیاع و السریان کسائر الطواری ء یکون خارجا عما وضع له فلابد فی الدلالة علیه من قرینة حال أو مقال أو حکمة و هی تتوقف علی مقدمات: إحداها کون المتکلم فی مقام بیان تمام المراد لا الاهمال أو الإجمال. اما ما معتقدیم که در مقام استظهار، بیش از این می توان از «مقام بیان»بهره برد؛ زیرا هر متکلم عاقل و حکیمی که سخن می گوید، از سخن خویش هدفی را در نظر دارد و غرض خاصی را دنبال می کند که می توان متناسب با آن هدف و به اقتضای آن غرض، نکاتی را از کلام او برداشت کرد که در ایضاح مراد وی مؤثر است. این اقتضای هدف و غرض را اصطلاحاً مقام بیان می نامیم. از این رو در تعریف مقام بیان می توان گفت:گوینده در شرایط مختلف، جهت گیری های مختلفی را در پیش می گیرد؛ جهت گیری هایی همچون اجمال و تفصیل، تشریع و تأکید، تعلیم و تربیت، امتنان، موعظه، مذمت یا مدح، و یا بیان یک مطلب ناظر به صحنه های متفاوت. هر یک از این جهت گیری ها مقام بیان وی را تشکیل می دهند.
ضرورت بحث
...
تفسیر متن، نظام اقتضائات، مقام بیان، دلیل عقلی، سیاق
مقدمه
عناصر متعددی در استظهار درست یک متن، ایفای نقش می کنند که پژوهشگر متون دینی هنگام تفسیر و استظهار آیات و روایات، باید به تمام آن ها توجه کند. پیش از این در مقاله ای دیگر، نقش اقتضائات گوناگون مانند اقتضای متکلم، مخاطب، مأمورُبه، و زمان و مکان را بررسی کردیم. خلاصه کلام در آن جا این بود که برای استظهار درست و عالمانه یک متن، به ویژه در استظهار مطالبات شارع مقدس، نباید صرفاً به ظهور صیغه های امر و نهی اکتفا کنیم؛ بلکه باید اقتضائات گوناگونی را که در کلام گوینده مؤثّرند و برداشت نهایی ما از کلام وی را نیز تحت تأثیر قرار می دهند، لحاظ کنیم. اکنون در این مقاله درپی آنیم تا نقش اقتضای هدف و غرض متکلم - که از آن به مقام بیان یاد می شود -، نقش اقتضای دلیل عقلی، و نیز اقتضای ساختار کلی حاکم بر کلام را - که از آن به سیاق تعبیر می شود - در تفسیر و استظهار متون بحث کنیم.
اقتضای هدف
علمای اصول تنها در بحث مقدمات حکمت به منظور اطلاق گیری، از «مقام بیان» نام برده و گفته اند: از جمله مقدمات حکمت این است که متکلم در مقام بیان بوده باشد تا بتوان از سکوت او نکته ای را استفاده کرد:قد ظهر لک أنه لا دلالة لمثل رجل إلا علی الماهیة المبهمة وضعا و أن الشیاع و السریان کسائر الطواری ء یکون خارجا عما وضع له فلابد فی الدلالة علیه من قرینة حال أو مقال أو حکمة و هی تتوقف علی مقدمات: إحداها کون المتکلم فی مقام بیان تمام المراد لا الاهمال أو الإجمال. اما ما معتقدیم که در مقام استظهار، بیش از این می توان از «مقام بیان»بهره برد؛ زیرا هر متکلم عاقل و حکیمی که سخن می گوید، از سخن خویش هدفی را در نظر دارد و غرض خاصی را دنبال می کند که می توان متناسب با آن هدف و به اقتضای آن غرض، نکاتی را از کلام او برداشت کرد که در ایضاح مراد وی مؤثر است. این اقتضای هدف و غرض را اصطلاحاً مقام بیان می نامیم. از این رو در تعریف مقام بیان می توان گفت:گوینده در شرایط مختلف، جهت گیری های مختلفی را در پیش می گیرد؛ جهت گیری هایی همچون اجمال و تفصیل، تشریع و تأکید، تعلیم و تربیت، امتنان، موعظه، مذمت یا مدح، و یا بیان یک مطلب ناظر به صحنه های متفاوت. هر یک از این جهت گیری ها مقام بیان وی را تشکیل می دهند.
ضرورت بحث
...
wikifeqh: تفسیر_متن_بر_اساس_نظام_اقتضائات