[ویکی اهل البیت] ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی (متوفی اوایل قرن چهارم).
وی از اعلام عصر غیبت صغری و استاد محدثان زمان خود بود. او در عصر ثقه الاسلام شیخ کلینی و ابن عقده می زیسته و زادگاه وی کوفه بوده که در آن عصر مرکز دانش و نقل حدیث و ثقل دانشمندان بشمار می رفته است.
با نگاهی به زندگی و مشایخ و اسانید حدیثی وی روشن می گردد که وی زیدی مذهب بوده است؛ گرچه روایاتی از امام باقر علیه السلام و حضرت امام صادق علیه السلام نقل می کند؛ همچنان که بسیاری از روایات صدوق به فرات می رسد ولذا احتمال داده شده که وی شیعه اثنی عشری باشد، اما در آغاز زیدی بوده است. در هر حال، با این که این کتاب عمدتاً در فضایل اهل بیت علیهم السلام گردآوری شده، اما نکته ای دال بر دوازده امامی بودنش یافت نشده است.
تفسیر، با مقدمه ی کوتاهی آغاز می شود سپس با جمله ی« اما بعد هذا تفسیر آیات القرآن مروی عن الأئمة علیهم السلام» به 9 روایت در معرفی قرآن می پردازد. طبق ترقیم مصحح محترم کتاب، تفسیر فرات دارای 777 روایت می باشد. کتاب( با اندکی آشفتگی) به ترتیب فعلی سوره ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبی رعایت شده باشد. برخی از سوره ها هم تفسیر نشده اند: الدخان، التغابن، نوح، المزمل، الإنفطار، البروج، الطارق، الاعلی، العلق، القارعة، الهمزة، الفیل، قریش، الماعون و المسد. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والای اهلبیت( علیهم السلام) می باشد و در این میان،« ولایت حضرت امیر المؤمنین( علیه السلام)» بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالی مولف به زیدیه، تا امام سجاد( علیه السّلام) نیز کاملا مشهود است ولی در مورد سایر امامان( علیهم السلام) حجم روایات بسیار اندک می نماید.
این تفسیر به علل پیشگفته، کمتر در مجامع روایی و تفسیری امامیه مطرح بوده است. تا قبل از مرحوم مجلسی در کتاب بحار الانوار، چندان اعتنایی به این تفسیر نبود. ابو القاسم، عبید اللّه بن عبد اللّه بن احمد حسکانی معروف به حاکم حسکانی و مولف کتاب« شواهد التنزیل» تنها کسی است که فراوان از تفسیر فرات نقل می کند.
غیر از مرحوم مجلسی، شیخ حر عاملی در« وسایل الشیعة»، شیخ صدوق در« علل الشرایع» و« عیون اخبار الرضا» و« فضایل الاشهر الثلاثة» و« کمال الدین( یا اکمال الدین)» و« معانی الاخبار»، سید عبد الکریم بن طاووس در« فرحة الغری»، قطب الدین راوندی در« قصص الانبیاء» و سید بن طاووس در« مهج الدعوات» و« الیقین» از ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی و یا تفسیرش نقل می کنند.
کتاب را ابو الخیر، مقداد بن علی حجازی مدنی از ابو القاسم، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن حسینی( یا حسنی) از فرات نقل کرده است.( همو، ص 621 و 46) مشکل حذف اسانید کتاب و ذکر آن در برخی نسخ، از معضلات تصحیح آن به شمار می رود، به حدی که می بایست دو کتاب به نام تفسیر فرات پنداشت، یکی اصل کتاب با اسانید و راویان و دیگری گزیده ای از تفسیر!
این تفسیر چندین بار با تصحیحات مختلف به طبع رسیده است:
وی از اعلام عصر غیبت صغری و استاد محدثان زمان خود بود. او در عصر ثقه الاسلام شیخ کلینی و ابن عقده می زیسته و زادگاه وی کوفه بوده که در آن عصر مرکز دانش و نقل حدیث و ثقل دانشمندان بشمار می رفته است.
با نگاهی به زندگی و مشایخ و اسانید حدیثی وی روشن می گردد که وی زیدی مذهب بوده است؛ گرچه روایاتی از امام باقر علیه السلام و حضرت امام صادق علیه السلام نقل می کند؛ همچنان که بسیاری از روایات صدوق به فرات می رسد ولذا احتمال داده شده که وی شیعه اثنی عشری باشد، اما در آغاز زیدی بوده است. در هر حال، با این که این کتاب عمدتاً در فضایل اهل بیت علیهم السلام گردآوری شده، اما نکته ای دال بر دوازده امامی بودنش یافت نشده است.
تفسیر، با مقدمه ی کوتاهی آغاز می شود سپس با جمله ی« اما بعد هذا تفسیر آیات القرآن مروی عن الأئمة علیهم السلام» به 9 روایت در معرفی قرآن می پردازد. طبق ترقیم مصحح محترم کتاب، تفسیر فرات دارای 777 روایت می باشد. کتاب( با اندکی آشفتگی) به ترتیب فعلی سوره ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبی رعایت شده باشد. برخی از سوره ها هم تفسیر نشده اند: الدخان، التغابن، نوح، المزمل، الإنفطار، البروج، الطارق، الاعلی، العلق، القارعة، الهمزة، الفیل، قریش، الماعون و المسد. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والای اهلبیت( علیهم السلام) می باشد و در این میان،« ولایت حضرت امیر المؤمنین( علیه السلام)» بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالی مولف به زیدیه، تا امام سجاد( علیه السّلام) نیز کاملا مشهود است ولی در مورد سایر امامان( علیهم السلام) حجم روایات بسیار اندک می نماید.
این تفسیر به علل پیشگفته، کمتر در مجامع روایی و تفسیری امامیه مطرح بوده است. تا قبل از مرحوم مجلسی در کتاب بحار الانوار، چندان اعتنایی به این تفسیر نبود. ابو القاسم، عبید اللّه بن عبد اللّه بن احمد حسکانی معروف به حاکم حسکانی و مولف کتاب« شواهد التنزیل» تنها کسی است که فراوان از تفسیر فرات نقل می کند.
غیر از مرحوم مجلسی، شیخ حر عاملی در« وسایل الشیعة»، شیخ صدوق در« علل الشرایع» و« عیون اخبار الرضا» و« فضایل الاشهر الثلاثة» و« کمال الدین( یا اکمال الدین)» و« معانی الاخبار»، سید عبد الکریم بن طاووس در« فرحة الغری»، قطب الدین راوندی در« قصص الانبیاء» و سید بن طاووس در« مهج الدعوات» و« الیقین» از ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی و یا تفسیرش نقل می کنند.
کتاب را ابو الخیر، مقداد بن علی حجازی مدنی از ابو القاسم، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن حسینی( یا حسنی) از فرات نقل کرده است.( همو، ص 621 و 46) مشکل حذف اسانید کتاب و ذکر آن در برخی نسخ، از معضلات تصحیح آن به شمار می رود، به حدی که می بایست دو کتاب به نام تفسیر فرات پنداشت، یکی اصل کتاب با اسانید و راویان و دیگری گزیده ای از تفسیر!
این تفسیر چندین بار با تصحیحات مختلف به طبع رسیده است:
wikiahlb: تفسیر_فرات