تفسیر روح البیان

[ویکی نور] تفسیر روح البیان، به زبان عربی، تألیف اسماعیل حقّی بروسوی (متوفی 1137ق)، از مفسرین حنفی اشعری است. بروسوی از مفسرین قرن های 11 و 12ق، است که گرایش عرفانی دارد، ولی آرای متصوفه و عرفا را چندان در تفسیر خود دخالت نمی دهد؛ هرچند از آن آرا و شعرهای شاعران فارسی زبان مثل مولوی، سعدی و حافظ زیاد استفاده می کند. بروسوی در سال 1117ق، از تألیف «تفسیر روح البیان» فراغت یافته است.
بروسوی در بیان انگیزه نگارش تفسیر در دیباچه کتاب می گوید: «استادم ابن عفان، نزیل قسطنطنیه به من اشاره کرد که مطالب تفسیری را که در مدت اقامت در برخی دیار روم تا سوره آل عمران فراهم کرده بودم، تنظیم کنم، اما بدان جهت که آن، متشتت و طولانی بود، تصمیم گرفتم موارد افراطی را خلاصه و آن را تنقیح کنم و در عوض برخی معارف را بدان بیفزایم...».
کتاب در ده جزء تدوین و در هر جزء تعدادی از سوره های قرآن تفسیر شده است.
هرچند مفسر دید عرفانی دارد، ولی برداشت های ذوقی را کمتر در تفسیر دخالت داده و مثل تفاسیر دیگر به مباحث لغوی، ادبی، علمی و کلامی توجه کرده است. وی در برخی موارد مثل استفاده از شعر، زیاده روی کرده و در مواردی دیگر مثل آیات الاحکام، ضعیف برخورد کرده است .
«تفسیر روح البیان» که زیر عنوان «تفاسیر اشاری» قرار می گیرد، تفسیری صوفی مسلک است که اهتمام نویسنده اش بیان وعظ و ارشاد مرید در جهت حقیقت و حق می باشد. بااین وجود، مفسر از قواعد زبان و ادب و ظواهر لفظ و استشهاد به امور نقلی خارج نمی شود و برای تأیید گفته هایش از بزرگان و شعرای ترک و فارس مطالب زیادی نقل می کند. این تفسیر لغوی، بیانی و صوفی است و بین امتیازهای تفاسیر عادی که ملتزم بیان اسباب نزول و روایات و قرائات و لغت هستند و امتیازهای تفسیر صوفی، جمع کرده است؛ جز اینکه از شطحیات، غلو و تأویل پرهیز کرده و راه اعتدال را در پیش گرفته و بر روایت و زبان تکیه کرده است. وی ابیاتی را از شعرای فارسی زبان مثل حافظ، مولوی، سعدی، صائب و شاعران ترک زبان و مثال های فارسی و ترکی را استفاده نموده است.