تفسیر السمرقندی

[ویکی نور] تفسیر السمرقندی که به «بحرالعلوم» نام گذاری شده است و در 3 جلد وزیری به زبان عربی شامل تمام قرآن می باشد، مانند: تفسیر طبری از تفاسیر مأثور به شمار می رود. حاجی خلیفه در کشف الظنون می نویسد: «بحرالعلوم کتابی مشهور،دقیق و مفید است که زین الدین قاسم بن قطلوبغای حنفی احادیثش را تخریج کرده است». با رویکرد نقلی تفسیر، احادیث بسیاری در بیان مفاهیم آیات قرآن در آن آمده است و مؤلف نظریات تفسیری صحابه و تابعین از جمله عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، ابی بن کعب، مجاهد، حسن بصری و دیگران از اصحاب تفاسیر نقلی مانند مقاتل بن سلیمان، قتادة و تفاسیر لغویین مانند: زجاج، فراء، ابن قتیبة دینوری و ابوعبیدة معمر بن مثنی را نقل نموده است. سمرقندی قبل از تفسیر، مقدمات عمده ای در علوم قرآن و مباحث آن ذکر نکرده و فقط به بیانی مختصر در تشویق به طلب تفسیر، روایاتی در فضیلت قرآن و تفسیر و شرایط آن و نهی از تفسیر به رأی و ادلة آن اکتفا کرده است.
روش کلی وی نقل احادیث و مرویات از پیامبر(ص) و صحابه و تابعین است. شروع تفسیر با ذکر اسامی سوره ها، مکان نزول، فضل و احکام آنها می باشد. سپس به تفسیر آیات با نقل مأثورات و اقوال مفسرین و اهل لغت و ادب می پردازد. نکته قابل توجه در این تفسیر این است که برخلاف تفسیر طبری، روایات و استشهادات، در اغلب موارد بدون ذکر سند آمده است. علت حذف اکثر اسناد را در مقدمه «بستان العارفین» تسهیل امر و ایجاد منفعت بیشتر برای مراجعه کنندگان می داند.
البته در مقدمه تفسیر، طرق خود را ذکر می نماید، در لابلای تفسیر نیز آنجا که طریق او با آنچه در مقدمه ذکر کرده، متفاوت باشد آن را بازگو می کند.
مؤلف به ذکر مجرد روایات و استشهادات تفسیری بسنده کرده و جز اندک مواردی به ترجیح اقوال نمی پردازد، در موارد بسیار اندک متعرض اختلاف قرائت ها می شود؛ مانند آیه 124 سوره بقره «لا ینال عهدی الظالمین» ...در صورت امکان، آیات قرآن کریم را با عنایت به دیگر آیات، شرح و تفسیر می کند؛ مانند: آیه 36 سوره آل عمران «و انی اعیذها بک و ذریتها من الشیطان الرجیم» ...گاهی هم به مباحث لغوی و زبانی می پردازد.
برخی روایات اسراییلی در این تفسیر آمده است؛ امّا در شیوه بیان، عدم اعتماد او به اسرائیلیات پیداست. البته اشاره ای به بیان ضعیف و نقد روایات نمی نماید؛ مانند آیه 102 سوره بقره «و ما انزل علی الملکین هاروت و ماروت» و آیه 36 بقره «فازلهما الشیطان عنها» و ... «و لما برزوا لجالوت و جنوده» ...
تفسیر سمرقندی از ذکر مباحث نظری نیز خالی نیست و در موارد بسیاری برخی پندارهای سست پیرامون تناقض ظاهری برخی آیات را طرح و به ردّ آن پرداخته است؛ مانند آیه 29 سوره بقره «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً ثم استوی الی السماء فسواهن سبع سموات...» ...