تعدیل و تجویر

فعل اصلح بر خداوند واجب نیست. مشیت الهی مطلق است، قید و شرطی ندارد، جز یک شرط و آن ممکن بودن متعلق است. بنابراین، به هر امر ممکنی تعلق می یابد؛ پس جایز است خداوند اطفال را در آخرت عذاب فرماید و اگر چنین کند، از وی عدل خواهد بود و جایز است انسان را برای گناه متناهی، عقوبت نامتناهی کند؛ برخی از حیوانات را مسخر برخی دیگر گرداند؛ به بعضی از بندگانش انعام کند و به بعضی نکند؛ افرادی را بیافریند، با این�که می داند آنها کافر می شود و بر کافران لطف فرماید، تا ایمان آورند. قبیح نیست که بندگانش را از آغاز خلقت، با عذابی الیم و دائم معذب گرداند؛ مومنان را عذاب کند و کافران را بهشت برد. اگر او این کارها کند، همه از عدل خواهد بود؛ به این دلیل که او مالکی قاهر است؛ مملوک کسی نیست و فوق او نه مبیحی نه آمری نه زاجری و نه مانعی است. کسی نیست برای او رسومی ترسیم یا حدودی تعیین کند. بنابراین، چیزی از او قبیح نباشد. زیرا اگر می - بینیم که امری از ما قبیح است، صرفا برای این است که مالک اعیان و اشیاء، یعنی خدا، ما را از آن نهی فرموده، و ما از حدود و رسوم تجاوز کرده�ایم و آنچه را که نباید انجام دهیم، انجام داده�ایم. و اما چون خداوند نه مملوک و نه تحت امر آمری است، لذا نمی�توان گفت امری از او قبیح است ( اشعری، اللمع، ص ۷۰؛ شهرستانی، ملل و نحل، ج۱، ص ۱۰۲ ) .