تصحیف اصطلاحی در باب
تصحیح متون و
علم درایه است که اشاره دارد به قرائت غلط حروف در رسم الخط عربی، به علت شباهت نگارشی آنها.
به طور کلی، تصحیف در متون تاریخی و احادیث بسیار شایع است. [ ۱]
لغت «تصحیف»، از ماده «ص ح ف» به معنای «اشتباه کردن» است و اسم مفعول آن، «مُصَحَّف»، به معنای «خطای نوشتاری» است. [ ۲]
دانشنامه جهان اسلام معنای لغوی تصحیف را «خطا در صحیفه» ذکر کرده است. [ ۳]
تصحیف و تحریف معمولاً مترادف هم در نظر گرفته می شوند، اما در تعریف دقیقتر، تفاوت هایی دارند. [ ۴] تحریف نسبت به تصحیف مفهوم عام تری است. [ ۳]
ابن حجر عسقلانی تصحیف را منحصر به خطا در نقطه گذاری و تحریف را درمورد خطا در
اعراب گذاری دانسته اند. [ ۳] بعضی دیگر، تفاوت تصحیف و تحریف را در عمدی یا غیرعمدی بودن دانسته اند و تصحیف را غیرعمدی، و تحریف را عمدی ذکر کرده اند. [ ۳]
عبدالله مامقانی حدیث مُصَحَّف را به صورت «حدیثی که بخشی از متن آن تبدیل شده باشد به چیزی شبیه یا نزدیک به آن». [ ۲]
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی تفاوت های تصحیف و تحریف را در دو مورد دانسته است:[ ۴]
• در تصحیف معنای کلمه یا عبارت به طور کامل متحول می شود، اما در تحریف اینطور نیست.
• تصحیف میان حروفی اتفاق می افتد که از نظر رسم الخط به یکدیگر مشابه اند، اما تحریف در میان حروفی رخ می دهد که از نظر رسم الخط شباهتی به یکدیگر ندارند.
تصحیف سابقهٔ طولانی در خط و ادبیات دارد. حتی تا قبل از وضع قواعدی نظیر
اعراب و نقطه گذاری، تصحیف اجتناب ناپذیر بوده است. [ ۴] حتی بعضاً بر سر لغاتی که اصلا شبیه به یکدیگر به نظر نمی رسند ( نظیر «عمر» و «عثمان» ) تصحیف رخ داده است. [ ۳]