تشبیه تمثیل

و لاحت الشمس تحکی عند مطلعها مرآة تبر فی کف مرتعش ( مشبه هیئت خورشید در هنگام طلوع و مشبه به هیئت آینه طلایی در دست لرزان و وجه شبه هیئت خاص درخشش همراه با تموّج و شدت و ضعف نور است ) .
تشبیه تمثیل بر دو نوع است:
1. ادات تشبیه در آن ذکر شده: مثل الذین حمّلوا التوراة ثمّ لم یحملوها کمثل الحمار یحمل أسفاراً ( هیئت یهودیانی که کتاب تورات را حمل می کنند، مانند هیئت الاغی است که کتاب را حمل می کند اما هیچ کدام، از کتاب ها استفاده سودمند نمی کنند ) .
2. ادات تشبیه در آن ذکر نشده: مثل این که به کسی که شک در انجام کاری دارد گفته شود: أراک تقدّم رِجلاً و تؤخّر اٌخری ( وجه شبه هیئت جلو رفتن و بازگشت کردن همراه با شک است ) .
جایگاه های تشبیه تمثیل:
1. در همان ابتدای بیان مطلب تمثیل بیان می گردد و مثل یک دلیل همراه مدّعا کلام را واضح می نماید ( مشبه، به تنهایی یک ادعای مستقل نیست ) : مثل الذین ینفقون أموالهم فی سبیل الله کمثل حبة أنبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة.
2. ابتدا معنایی در کلام بیان می شود، بعد از اتمام آن معنا برای وضوح و تثبیت آن تمثیل بیان می گردد؛ مثل دلیلی که بعد از یک مدعا مطرح می شود:
لاینزل المجد إلاّ فی منازلنا کالنوم لیس له مأوی سوی المقل ،
غمی هر دم به دل از سینه صد چاک می ریزد ز سقف خانه درویش دائم خاک می ریزد.
چگونگی تأثیر تمثیل در فرد:
وقتی که تمثیل در ابتدای کلام مطرح می شود در واقع معنا همراه با نوعی برهان به فرد ارائه می شود و فرد را قانع می نماید. و زمانی که تمثیل بعد از اتمام معنا بیان می گردد:
1. گاهی دلیل بر امکان آن معنا می باشد: و ما أنا منهم بالعیش فیهم و لکن معدن الذهب الرغام،
گر از خلق آید و بر خلق شاه است عجب نبود گل از جنس گیاه است.
2. گاهی مؤید معنای ماقبل است: ترجو النجاة و لم تسلک مسالکها إنّ السفینة لاتجری علی الیبس.
منبع: جواهر البلاغه، احمد هاشمی