تشابهت

[ویکی الکتاب] معنی تَشَابَهَتْ: شبیه به هم است
ریشه کلمه:
شبه (۱۲ بار)

(بر وزن علم و فرس) مثل و نظیر. همچنین است شبیه. شبهه آن است که دو چیز در اثر مماثلت از همدیگر تشخیص داده نشوند . عیسی را نکشتند و به دار نزدند لیکن کار بر آنها مشتبه شد. تشابه بین الاثنین است مثل . ایضاً متشابه نحو . مشتبه نیز بنابر معنای اصلی بین الاثنین است چنانکه در اقرب آمده . * . معنی آیه در «رزق» گذشت. متشابهات قرآن‏ . آیات متشابه آنهائی است که مراد خدا از آنها روشن و قطعی نیست و تمیز داده نمی‏شود به عبارت دیگر محکمات آیات یک بعدی اند که مراد از آنها معلوم است مثل . ولی متشابهات آیات چند بعدی و دارای محامل بسیاراند که محتمل است هر یک از آنها مراد باشد در «امم» گذشت که متشابهات با ارجاع در حکم محکم می‏شوند. متشابهات در آیه که وصف مقداری از آیات است غیر از متشابهی است که در آیه . واقع شده که آن وصف عموم است از حیث خوبی نظم و محکمی اسلوب و بیان حقائق و غیره ولی مراد از آنها به مجرد دیدن و شنیدن روشن نمی‏شود بلکه دارای چند بعد است و به چند معنی احتمال دارد. در اینجا لازم است دو مطلب بررسی شود: 1- چرا محکمات ام الکتابند؟ 2- علت وجود متشابه چیست؟ 1- علت اینکه محکمات ام الکتابند ظاهراً آن است که محکمات متضمّن بیان اصول مسلّمه دین و پایه‏های آنند مثل «اَللّهُ لا اِلهَ اِلّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ اللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ - اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْاَمْرُ - بَیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ - کُلٌ اِلِیْنا راجِعُونَ - مالِکِ یَوْمِ الدّینَ - لَوْ کانَ فیهِما الِهَةٌ اِلّا اللّهُ لَفَسَدَتا - اِنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها - اِنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فی الْقُبُور - یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ سوءٍ - اِنَّ الْاِنسانَ لَفی خُسْرٍ اِلّا الَّذینَ آمَنُوا و عَمِلُوا الصّالِحاتِ». و صدها آیات دیگر. این آیات چنانکه می‏بینیم کاملاً روشن و بیان پایه‏های دین اند که دین آن است بدانیم: معبود جز خدا نیست، زنده و ابدی و مدیر عموم جهان است رب العالمین است، آفریدن و تدبیر دردست اوست، او آفریننده همه چیز است، حکومت همه در دست او و بازگشت همه به سوی اوست، قیامت حتمی است مرده‏ها همه زنده خواهند گشت. اگر جز خدا خدایی بود آسمانها و زمین تباه می‏گشتند، انسان در آخرت هر آنچه کرده خواهد دید، همه در زیان اند جز اهل ایمان و عمل و... علی هذا در «امم» گفته شد که علت ام الکتاب بودن آن است که متشابهات به آنهابه صورت محکم در می‏آیند ظاهراً از درجه اعتبار ساقط است گرچه بعضی از متشابهات با ارجاع به محکمات به صورت محکم در می‏آیند. 2- امّا اینکه علّت وجود متشابهات در قرآن چیست؟ وجوهی گفته شده از جمله: اگر همه قرآن محکم بود مردم به اخبار آن اکتفا کرده و از نظر و تدبّر بی نیاز می‏شدند و فضل علما نسبت به دیگران روشن نمی‏شد و به ثواب تدبّر و اتعاب نفس در استنباط معانی نائل نمی‏شدند. به قول دیگر: معارف قرآنی بر دو قسم است یکی معارف عالیه که از حکم مادّه و ابهام عادی خارج اند و شخص پس از شنیدن آنها بین حکم مادی و غیر مادی مردّد می‏شود مثلا در آیه . و . به نظر می‏آید که احکام ماده و جسم در نظر است یعنی خداوند مانند شخص عادی در کمین است یا می‏آید. دیگری معارف اجتماعی و احکام فرعی اند و چون این احکام فرعی اند و چون این معارف دارای ناسخ و منسوخ است و از طرف دیگر قرآن به تدریج نازل شده این باعث ظهور متشابه در قرآن است . نگارنده گوید: قول اول راجع است به اینکه خداوند برای ایجاد روحیّه تدبّر مقداری از آیات را متشابه فرستاده و مرجع قول دوم به این است که وجود متشابهات در قرآن طبیعی و لا بدمنه می‏باشد. در اینجا وجه دیگری هست که از نظر نگارنده بسیار ارزنده است و آن اینکه وجود متشابهات سبب زنده ماندن و همیشه تازه بودن قرآن است. و اگر متشابهات نبود قرآن پیوسته تاز بودن خود را از دست می‏داد. مثلا اگر شخصی داستان جنگ چالدران را که میان قواء شاه اسمعیل صفوی و سلطان سلیم عثمانی اتفاق افتاد بخواند، دفعه اول کاملا شیرین و دلچسب خواهد بود، دفعه دوم کمتر از دفعه اول و در دفعه سوم دیگر احتیاج به خواندن نخواهد داشت و خواهد که آن کتاب را بفروشد. زیرا با دو دفعه مراجعه همه مطالب بر وی روشن شده و جای ابهامی باقی نخواهد ماند. قرآن کریم نیز اگر همه‏اش محکم و واضح الدلاله نیز بود موقعیّت خود را از دست می‏داد، اینکه قرآن با این همه تفاسیر و مباحث در هر عصر احتیاج به تفسیر خاص دارد و آیات آن پیوسته معرکة الاراء و مورد وجود متشابهات است این آیات چند بعدی و حتی پنج بعدی و ده بعدی است که قرآن را زنده نگه داشته و پیوسته مطرح انظار نموده است. علی هذا اگر همه قرآن محکمات بود آن وقت این کلام آسمانی موقعیت کنونی خود را نداشت و مطرح انظار صاحب نظران نبود از طرف دیگر اگر همه‏اش متشابهات بود مورد خرده‏گیری واقع می‏گردید که چرا همه‏اش چند پهلو و چند بعدی است ولی وجود محکمات در بیان اصول مسلّمه دین و وجود متشابهات در پشتوانه بودن به تازگی ابدی قرآن، هر دو مکمّل همدیگراند و این کتاب مبیت با لین دو بال عظیم به پرواز آمده و روی این دور کن اساسی قرار گرفته است و هر یک بدون آن دیگری ناقص خواهدبود. بهتر است آیه را بار دیگر از نظر بگذرانیم: «هُوَ الَّذی اَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْکِتابِ وَ اُخَرُ مَتَشابِهاتٌ فَاَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ اِلَّا اللَّهُ وَ الرَّسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلُّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ مَا یَذَّکَرُّ اِلَّااوُلوُ الْاَلْبابِ». این آیه موقعیّت هر دو از محکمات و متشابهات را روشن می‏کند و این دو قسمت دهنده کتابند، آنانکه روی اغراض فاسد و فتنه جوئی به متشابهات می‏چسبند مورد ملامت و ذم قرار گرفته‏اند ولی را سخون در علم همان اند که به اهمیّت هر دو قسمت اذعان کرده و گویند به قرآن ایمان آوردیم همه‏اش از جانب پروردگار ماست . از آیه کاملاً روشن می‏شود که باید موقعیّت هر دو قسمت محفوظ باشد و منحرفان و مریض القلب‏ها نباید متشابهات را دستاویز اغراض خویش قرار دهند حال‏آن که خداوند آنها را برای غرض خاصّی متشابه نازل فرموده است. این وجه که ذکر شد از نظر نگارنده چنانکه در ابتداء گفتم بسیار گفتم بسیار متین و ارزنده است. * . این متشابه بودن بر خلاف آیه قبل شامل تمام قرآن است و مراد از تشابه مشابهت آیات درهدف ئ قصود و میل بعضی به بعض دیگر است چنانکه در «ثنی» مشروحاً گفته شد.