تُرکی، ادبیات
مجموعۀ آثار شفاهی و مکتوب ادبی همۀ اقوام ترک زبان در گویش های گوناگون ترکی. از ادبیات شفاهی کهن ترکی آگاهی چندان در دست نیست و نخستین نوشته های تاریخ دار کشف شده به زبان ترکی متعلق به نیمۀ دوم قرن ۸م و دربارۀ خاقان های درگذشته است. در تورفان و دون هوانگ، آثاری عمدتاً مذهبی از قرن ۹ تا ۱۷م به خط اویغوری (مأخوذ از خط سغدی) یافت شده است. با هجوم ترک زبانان و مهاجرت انبوه آنان، از قرن ۴ق/۱۰م، به دنبال جنگ ملازگرد (۴۶۳ق) و سپس حملۀ مغول (قرن ۷ق) و استقرار ترکان مسلمان در ایران و آسیای صغیر، ادبیات ترکیِ اسلامی به وجود آمد که به کلی با ادبیات ترکان شرقی، به ویژه ادبیات قراخانی و جغتایی متفاوت بود. از آن رو که انبوهی از این ادبیات در دوران عثمانی پیدا شد (از قرن ۸ تا ۱۴م) نام «ادبیات ترکی عثمانی» به خود گرفت. ادبیات عثمانی در واقع ادبیات ترکی غربی است. یکی از نقاط عطف این ادبیات، صدور فرمان شمس الدین محمدبگ قره مانی بعد از فتح قونیه (۶۷۵ق) بود، مبنی بر این که در دستگاه حکومتی فقط زبان ترکی به کار برده شود. قسمت اعظم ادبیات ترکی غربی مذهبی و صوفیانه بود. نمایندگان اصلی این جریان عبارت اند از سلطان ولد (۶۲۳ـ۶۷۲) پسر مولانا جلال الدین رومی، که ۳۶۷ بیت ترکی در دیوان او آمده است؛ یونس اِمرِه (وفات ح ۷۲۰ق)، که نخستین دیوان به ترکی از آن اوست؛ نسیمی (وفات ح ۸۲۰) که دیوانش نقشی مهم در تکوین شعر ترکی آذری داشت. اولین شاعر شعر دیوانی عثمانی خواجه دهّانی (قرن ۷ق) شناخته می شود. ادبیات فارسی در دوران عثمانی نفوذ و تأثیر بسیار داشت. مسعود بن احمد سرایندۀ مثنوی سهیل و نوبهار، برخی از اشعار بوستان سعدی، فخری، خسرو و شیرین نظامی را به ترکی ترجمه کرد (۷۵۸ق). قاضی برهان الدین دانشمند و دولتمرد بزرگ (وفات ۸۰۰ق) اولین شاعری است که دیوان خود را شخصاً تدوین کرد. از مهم ترین نثرنویسان مصطفی ضریر (وفات بعد از ۷۹۶)، مترجم سیرۀ ابن اسحاق و سرایندۀ یوسف و زلیخا و قُل مسعود، اولین مترجم کلیله و دمنه به ترکی را می توان نام برد. با تأسیس جمهوری ترکیه (۱۹۲۳م) در مدتی کوتاه تنوع در قالب و محتوای ادبیات ترکیه پیدا شد. در شعر شاعرانی معتبر چون عبدالحق حمید و محمد عاکف ارسوی همچنان به عروض پای بند بودند، امّا شاعران نسل نو، مانند فاروق نافذ و یوسف ضیا اوزان عروضی را رها کردند و به اوزان هجایی روی آوردند. اینان رمانتیک و ناسیونالیست بودند. صبری اسد و ضیا عثمان صبا از رمانتیک ها فاصله گرفتند؛ امّا نخستین شاعر واقعاً انقلابی و مدرن ناظم حکمت (۱۹۰۲ـ۱۹۶۳) بود، که خود را از قالب های متعارف رهانید و شعرش غنایی و ستیزه جو بود. در قصه نویسی یعقوب قدری، خالده ادیب آدمی وار و رشاد نوری گون تکین فروپاشی جامعۀ عثمانی، زندگی بی بندوبار و تضاد شهر و روستا در آناتولی را تصویر کردند. اورهان ولی، اوکتای رفعت و ملیح جودت شعر رئالیستی را باب کردند و به شعر آزاد دل بستند. نویسندگان بزرگی مانند لطیفه تکین، یاشار کمال و اورهان پاموک ظهور کردند. اوج افتخار ادبیات جدید ترکیه دریافت جایزۀ ادبیات نوبل از سوی اورهان پاموک در ۲۰۰۶ است. ادبیات ترکی غربی، شامل اردوی زرین و مملوکان مصر نیز می شود. قُطب، سرایندۀ قدیم ترین مثنوی ترکی خسرو و شیرین است که برای خانِ خوارزم و ملک خاتونِ اردوی زرین سرود. ادبیات ترکی مملوکی به «ادبیات قپچاقی» معروف بود. شیخ شریف آمدی قدیم ترین ترجمۀ منظوم شاهنامه به ترکی را در ۶۰هزار بیت طی دَه سال سروده است. ادبیات ترکی شرقی دربرگیرندۀ ادبیات جغتایی، ازبکی، ترکمن و قزاق و مهم ترین آن ادبیات جغتایی است، که در قرن ۱۵م با آثار امیرعلی شیر نوایی به اوج رسید. پیش از حملۀ مغول ادبیات مکتوب جغتایی با بعد از آن تفاوت کلی داشت. ادبیات متأخر از فارسی متأثر است. در آسیای مرکزی بابارحیم مشرب اشعاری بی پروا در قالب غزل و مخمس سرود. در نیمۀ اول قرن ۲۰ جدیدی ها محتوا و قالب را تغییر دادند و به مدرنیسم روی آوردند. محمود خواجه بهبودی (۱۸۷۵ـ۱۹۱۹) عبدالرئوف فطرت (۱۸۸۶ـ۱۹۳۸) از این جمله اند. بهبودی مجلۀ آینه را درآورد و اولین نمایش نامه را با عنوان «پدرکُش» در آسیای مرکزی نوشت.
مجموعۀ آثار شفاهی و مکتوب ادبی همۀ اقوام ترک زبان در گویش های گوناگون ترکی. از ادبیات شفاهی کهن ترکی آگاهی چندان در دست نیست و نخستین نوشته های تاریخ دار کشف شده به زبان ترکی متعلق به نیمۀ دوم قرن ۸م و دربارۀ خاقان های درگذشته است. در تورفان و دون هوانگ، آثاری عمدتاً مذهبی از قرن ۹ تا ۱۷م به خط اویغوری (مأخوذ از خط سغدی) یافت شده است. با هجوم ترک زبانان و مهاجرت انبوه آنان، از قرن ۴ق/۱۰م، به دنبال جنگ ملازگرد (۴۶۳ق) و سپس حملۀ مغول (قرن ۷ق) و استقرار ترکان مسلمان در ایران و آسیای صغیر، ادبیات ترکیِ اسلامی به وجود آمد که به کلی با ادبیات ترکان شرقی، به ویژه ادبیات قراخانی و جغتایی متفاوت بود. از آن رو که انبوهی از این ادبیات در دوران عثمانی پیدا شد (از قرن ۸ تا ۱۴م) نام «ادبیات ترکی عثمانی» به خود گرفت. ادبیات عثمانی در واقع ادبیات ترکی غربی است. یکی از نقاط عطف این ادبیات، صدور فرمان شمس الدین محمدبگ قره مانی بعد از فتح قونیه (۶۷۵ق) بود، مبنی بر این که در دستگاه حکومتی فقط زبان ترکی به کار برده شود. قسمت اعظم ادبیات ترکی غربی مذهبی و صوفیانه بود. نمایندگان اصلی این جریان عبارت اند از سلطان ولد (۶۲۳ـ۶۷۲) پسر مولانا جلال الدین رومی، که ۳۶۷ بیت ترکی در دیوان او آمده است؛ یونس اِمرِه (وفات ح ۷۲۰ق)، که نخستین دیوان به ترکی از آن اوست؛ نسیمی (وفات ح ۸۲۰) که دیوانش نقشی مهم در تکوین شعر ترکی آذری داشت. اولین شاعر شعر دیوانی عثمانی خواجه دهّانی (قرن ۷ق) شناخته می شود. ادبیات فارسی در دوران عثمانی نفوذ و تأثیر بسیار داشت. مسعود بن احمد سرایندۀ مثنوی سهیل و نوبهار، برخی از اشعار بوستان سعدی، فخری، خسرو و شیرین نظامی را به ترکی ترجمه کرد (۷۵۸ق). قاضی برهان الدین دانشمند و دولتمرد بزرگ (وفات ۸۰۰ق) اولین شاعری است که دیوان خود را شخصاً تدوین کرد. از مهم ترین نثرنویسان مصطفی ضریر (وفات بعد از ۷۹۶)، مترجم سیرۀ ابن اسحاق و سرایندۀ یوسف و زلیخا و قُل مسعود، اولین مترجم کلیله و دمنه به ترکی را می توان نام برد. با تأسیس جمهوری ترکیه (۱۹۲۳م) در مدتی کوتاه تنوع در قالب و محتوای ادبیات ترکیه پیدا شد. در شعر شاعرانی معتبر چون عبدالحق حمید و محمد عاکف ارسوی همچنان به عروض پای بند بودند، امّا شاعران نسل نو، مانند فاروق نافذ و یوسف ضیا اوزان عروضی را رها کردند و به اوزان هجایی روی آوردند. اینان رمانتیک و ناسیونالیست بودند. صبری اسد و ضیا عثمان صبا از رمانتیک ها فاصله گرفتند؛ امّا نخستین شاعر واقعاً انقلابی و مدرن ناظم حکمت (۱۹۰۲ـ۱۹۶۳) بود، که خود را از قالب های متعارف رهانید و شعرش غنایی و ستیزه جو بود. در قصه نویسی یعقوب قدری، خالده ادیب آدمی وار و رشاد نوری گون تکین فروپاشی جامعۀ عثمانی، زندگی بی بندوبار و تضاد شهر و روستا در آناتولی را تصویر کردند. اورهان ولی، اوکتای رفعت و ملیح جودت شعر رئالیستی را باب کردند و به شعر آزاد دل بستند. نویسندگان بزرگی مانند لطیفه تکین، یاشار کمال و اورهان پاموک ظهور کردند. اوج افتخار ادبیات جدید ترکیه دریافت جایزۀ ادبیات نوبل از سوی اورهان پاموک در ۲۰۰۶ است. ادبیات ترکی غربی، شامل اردوی زرین و مملوکان مصر نیز می شود. قُطب، سرایندۀ قدیم ترین مثنوی ترکی خسرو و شیرین است که برای خانِ خوارزم و ملک خاتونِ اردوی زرین سرود. ادبیات ترکی مملوکی به «ادبیات قپچاقی» معروف بود. شیخ شریف آمدی قدیم ترین ترجمۀ منظوم شاهنامه به ترکی را در ۶۰هزار بیت طی دَه سال سروده است. ادبیات ترکی شرقی دربرگیرندۀ ادبیات جغتایی، ازبکی، ترکمن و قزاق و مهم ترین آن ادبیات جغتایی است، که در قرن ۱۵م با آثار امیرعلی شیر نوایی به اوج رسید. پیش از حملۀ مغول ادبیات مکتوب جغتایی با بعد از آن تفاوت کلی داشت. ادبیات متأخر از فارسی متأثر است. در آسیای مرکزی بابارحیم مشرب اشعاری بی پروا در قالب غزل و مخمس سرود. در نیمۀ اول قرن ۲۰ جدیدی ها محتوا و قالب را تغییر دادند و به مدرنیسم روی آوردند. محمود خواجه بهبودی (۱۸۷۵ـ۱۹۱۹) عبدالرئوف فطرت (۱۸۸۶ـ۱۹۳۸) از این جمله اند. بهبودی مجلۀ آینه را درآورد و اولین نمایش نامه را با عنوان «پدرکُش» در آسیای مرکزی نوشت.
wikijoo: ترکی،_ادبیات