ترجیع بند و ترکیب بند

[ویکی فقه] تَرْجیعْ بَنْدْ وَ تَرْکیبْ بَنْد، قالب های شعر فارسی با شمارۀ ابیات متنوع، شامل بندهای مستقل، با قافیه های جداگانه در هر بند، هم وزن و مرتبط با بیتی مقفا است. تفاوت اساسی ترکیب بند و ترجیع بند در این است که در ترجیع بند، بیت ترجیع همهٔ قسمت ها یکسان است، ولی در ترکیب بند، بیت ترکیب متفاوت و قافیه ای هر بار به گونه ای دیگر دارد.
نخستین بار رشید وطواط ترجیع را معرفی کرده است. در تعریف او معنی واژۀ ترجیع، برگرداندن نغمه و شکل قالب آن، شعری خانه خانه (بندبند) است که هر خانه ۵ تا بیش از ۱۰ بیت با قافیه ای متفاوت با خانه های دیگر دارد و بیتی یکسان و بیگانه با قافیۀ هر خانه، خانه ها را به هم می پیوندد.
رشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۸۵-۸۶، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۰۸ش.
تاج الحلاوی در سدۀ ۸ق به تقسیم بندی انواع ترجیع پرداخته، ولی نامی از ترکیب بند نبرده است. در تقسیم بندی او ترجیع ۳ نوع است:نوع نخست: بیت های مفرد دارای قافیۀ ثابت باشند، چنان که از جمع آنها، خانۀ دیگری حاصل شود؛نوع دوم: قافیه در بیت های مفرد، متغیر و مختلف باشد؛نوع سوم: آن است که بیت های مفرد یا بیت های ترجیع هم قافیه نبوده، و در نتیجه نامکرر باشند.
تاج الحلاوی، علی، ج۱، ص۶۷-۶۹، دقایق الشعر، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، ۱۳۴۱ش.
شاعران ایرانی از نخستین دورۀ شعر فارسی پس از اسلام، مضامین گوناگون شعری را در قالب ترجیع بند و ترکیب بند پرداخته اند.
صفا، ذبیح الله، ج۱، ص۳۶۶، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش.
...