ترجمه و تاریخچه آن. ترجمه و تاریخچۀ آن
در اصطلاح بازگردانی گفتار یا نوشتار از زبانی به زبان دیگر. ترجمه یکی از راه های انتقال تجربۀ اقوام مختلف و عناصر فرهنگی جوامع به یکدیگر است. از آن جا که حفظ و انتقال هر دو عامل صورت و محتوای یک نوشته از زبانی به زبان دیگر به طور کامل امکان پذیر نیست، مترجم از یک سو نظر به زبان مبدأ و از سوی دیگر نظر به زبان مقصد دارد. بر این اساس دو سبک مشخص در ترجمه وجود دارد: گاه مترجم با پای بندی به نویسنده در تلاش است تا حدّ امکان ساخت های زبان مبدأ را به زبان مقصد منتقل کند و از زبان و دنیای نویسنده دور نگردد؛ ترجمه ای که محصول چنین تفکری باشد، ترجمۀ تحت اللفظی یا دقیق یا ترجمۀ معنایی می گویند. از آن جا که تفاوت های ذاتی دو زبان در بعضی موارد انتقال این عناصر را دشوار می کند، پافشاری بر ترجمۀ دقیق و اصالت دادن به نویسنده ممکن است ترجمه ای را پدید آورد که دشوار باشد و درک آن برای خواننده به راحتی صورت نگیرد. در مقابل برخی اصالت را به خواننده داده اند و تلاش می کنند تا مفهوم را به شکلی قابل دریافت به خواننده منتقل کنند از این رو تمایل ندارند که ساخت های صوری و معانی ناآشنا را وارد زبان مقصد کنند. به این نوع ترجمه، ترجمۀ ارتباطی یا ترجمۀ آزاد می گویند بزرگ ترین مشکل در این گونه ترجمه ها آن است که ممکن است از متن اصلی زیاد فاصله بگیرد. نخستین مترجمی که نامش در تاریخ آمده لیویوس آندرونیکوس است که در ۲۴۰پ م اودیسۀ هومر را از یونانی به لاتین ترجمه کرد. ترجمه در ایران نیز سابقه ای طولانی دارد. شاید بتوان قدیمی ترین ترجمه هایی را که به دست ما رسیده است کتیبه های سه زبانه بیستون دانست که متن فارسی باستان آن به زبان عیلامی و اکدی ترجمه شده است. شواهد و قرائن حکایت از آن دارد که پیش از اسلام در دورۀ ساسانی کتاب هایی از زبان سانسکریت و زبان های دیگر به زبان پهلوی ترجمه شد که متن پهلوی این آثار به جا نمانده و اما ترجمه هایی که از این متون به عربی صورت گرفته، باقی مانده است. جنبش اقتباس و انتقال آثار علمی و فرهنگی تمدن های مختلف غیرعربی به جهان اسلام از اواسط قرن ۲ تا اواخر قرن ۴ق را نهضت ترجمه نامیده اند. درطی نهضت ترجمه کتاب های زیادی در طب، منطق، فلسفه، ریاضیات، هندسه، نجوم، کیمیا، آیین کشورداری و کشاورزی به زبان عربی ترجمه شد و از این راه دستاوردهای علمی و فرهنگی تمدن های جهان از هندوستان، ایران، یونان، مصر و ... در دسترس دانشمندان مسلمان قرار گرفت. حمایت مستقیم خلفای عباسی از ترجمه باعث رونق آن در این دوره شد. اوج این توجه در زمان خلافت منصور، هارون، مأمون و متوکل عباسی بود. پررونق ترین دوره در نهضت ترجمه زمان مأمون بود. در دورۀ عباسی نخستین ترجمه ها از پهلوی به عربی صورت گرفت. بعضی از متون غیرایرانی نیز از طریق ترجمۀ پهلوی و ترجمۀ مجدد آن به عربی در دسترس مسلمانان قرار گرفت. مترجمان این آثار اغلب ایرانی و از زردشتی زادگان تازه مسلمان بودند و گرایش های شعوبی داشتند. از برجسته ترین متون غیرعربی که از زبان سانسکریت به پهلوی و سپس به عربی درآمد می توان به ترجمۀ الف لیلة و لیله و کلیله ودمنه اشاره کرد. از برجسته ترین مترجمان این عصر ابن مقفع، یوحنا بن ماسویه، ربّن الطبری، نوبخت اهوازی و پسرانش، حنین بن اسحاق، جورجیس پسر بُختیشوع و... بودند. تأثیر بیت الحکمه بغداد نیز که یک کتابخانۀ بزرگ و محلّی برای فعالیت های فرهنگی و علمی بود در رشد و رواج ترجمه در این عصر بی نظیر است. بیشترین رونق بیت الحکمه در زمان خلافت هارون و مأمون بود و پس از آن رو به افول گذاشت. از سوی دیگر ترجمۀ بسیاری از متون عربی و به ویژه تفاسیر قرآن در همین دوره ها از عربی به فارسی آغاز شد و در قرن های بعد رونق بیشتری یافت. از آغاز حکومت سامانیان هم زمان با توجه به تألیف کتاب و سرودن شعر به زبان فارسی ترجمه از زبان عربی به فارسی رونق یافت. از نخستین ترجمه های موفق از زبان عربی به فارسی ترجمۀ تاریخ طبری معروف به تاریخ بلعمی و ترجمۀ تفسیر طبری و در قرون بعدی ترجمۀ ابوالمعالی نصرالله منشی از کلیله ودمنه است. در عصر جدید هم زمان با تأسیس دارالفنون ترجمه از زبان های اروپایی به ویژه زبان فرانسه آغاز شد. اولین نمونه های این ترجمه ها، ترجمۀ منابع فرانسوی برای تهیۀ کتاب های درسی دارالفنون بود. گذشته از کتاب های درسی، کتاب های تاریخی پطر کبیر، شارل دوازدهم، و اسکندر مقدونی از ولتر، داستان های سه تفنگدار، کنت دو مونت کریستو، لوئی چهاردهم و پانزدهم از الکساندر دوما، رابینسون کروزوئه از دوفو و امثال آن از اولین نمونه های ترجمه از زبان های اروپایی بود. علاوه بر دارالفنون، تأسیس «دستگاه مترجمان دولتی» و دارالترجمۀ ناصری تشکل های بعدی را برای ترجمه سبب شد و نظم و انسجام بیشتری به کار ترجمه داد. با انقلاب مشروطیت توجه ایرانیان بیش از پیش به فرهنگ و تمدن غرب در کلیۀ شئون جلب شد و ترجمۀ آثار غربی در همۀ زمینه های علمی و فرهنگی با شتاب بیشتری صورت گرفت، امری که تاکنون ادامه داشته است.
در اصطلاح بازگردانی گفتار یا نوشتار از زبانی به زبان دیگر. ترجمه یکی از راه های انتقال تجربۀ اقوام مختلف و عناصر فرهنگی جوامع به یکدیگر است. از آن جا که حفظ و انتقال هر دو عامل صورت و محتوای یک نوشته از زبانی به زبان دیگر به طور کامل امکان پذیر نیست، مترجم از یک سو نظر به زبان مبدأ و از سوی دیگر نظر به زبان مقصد دارد. بر این اساس دو سبک مشخص در ترجمه وجود دارد: گاه مترجم با پای بندی به نویسنده در تلاش است تا حدّ امکان ساخت های زبان مبدأ را به زبان مقصد منتقل کند و از زبان و دنیای نویسنده دور نگردد؛ ترجمه ای که محصول چنین تفکری باشد، ترجمۀ تحت اللفظی یا دقیق یا ترجمۀ معنایی می گویند. از آن جا که تفاوت های ذاتی دو زبان در بعضی موارد انتقال این عناصر را دشوار می کند، پافشاری بر ترجمۀ دقیق و اصالت دادن به نویسنده ممکن است ترجمه ای را پدید آورد که دشوار باشد و درک آن برای خواننده به راحتی صورت نگیرد. در مقابل برخی اصالت را به خواننده داده اند و تلاش می کنند تا مفهوم را به شکلی قابل دریافت به خواننده منتقل کنند از این رو تمایل ندارند که ساخت های صوری و معانی ناآشنا را وارد زبان مقصد کنند. به این نوع ترجمه، ترجمۀ ارتباطی یا ترجمۀ آزاد می گویند بزرگ ترین مشکل در این گونه ترجمه ها آن است که ممکن است از متن اصلی زیاد فاصله بگیرد. نخستین مترجمی که نامش در تاریخ آمده لیویوس آندرونیکوس است که در ۲۴۰پ م اودیسۀ هومر را از یونانی به لاتین ترجمه کرد. ترجمه در ایران نیز سابقه ای طولانی دارد. شاید بتوان قدیمی ترین ترجمه هایی را که به دست ما رسیده است کتیبه های سه زبانه بیستون دانست که متن فارسی باستان آن به زبان عیلامی و اکدی ترجمه شده است. شواهد و قرائن حکایت از آن دارد که پیش از اسلام در دورۀ ساسانی کتاب هایی از زبان سانسکریت و زبان های دیگر به زبان پهلوی ترجمه شد که متن پهلوی این آثار به جا نمانده و اما ترجمه هایی که از این متون به عربی صورت گرفته، باقی مانده است. جنبش اقتباس و انتقال آثار علمی و فرهنگی تمدن های مختلف غیرعربی به جهان اسلام از اواسط قرن ۲ تا اواخر قرن ۴ق را نهضت ترجمه نامیده اند. درطی نهضت ترجمه کتاب های زیادی در طب، منطق، فلسفه، ریاضیات، هندسه، نجوم، کیمیا، آیین کشورداری و کشاورزی به زبان عربی ترجمه شد و از این راه دستاوردهای علمی و فرهنگی تمدن های جهان از هندوستان، ایران، یونان، مصر و ... در دسترس دانشمندان مسلمان قرار گرفت. حمایت مستقیم خلفای عباسی از ترجمه باعث رونق آن در این دوره شد. اوج این توجه در زمان خلافت منصور، هارون، مأمون و متوکل عباسی بود. پررونق ترین دوره در نهضت ترجمه زمان مأمون بود. در دورۀ عباسی نخستین ترجمه ها از پهلوی به عربی صورت گرفت. بعضی از متون غیرایرانی نیز از طریق ترجمۀ پهلوی و ترجمۀ مجدد آن به عربی در دسترس مسلمانان قرار گرفت. مترجمان این آثار اغلب ایرانی و از زردشتی زادگان تازه مسلمان بودند و گرایش های شعوبی داشتند. از برجسته ترین متون غیرعربی که از زبان سانسکریت به پهلوی و سپس به عربی درآمد می توان به ترجمۀ الف لیلة و لیله و کلیله ودمنه اشاره کرد. از برجسته ترین مترجمان این عصر ابن مقفع، یوحنا بن ماسویه، ربّن الطبری، نوبخت اهوازی و پسرانش، حنین بن اسحاق، جورجیس پسر بُختیشوع و... بودند. تأثیر بیت الحکمه بغداد نیز که یک کتابخانۀ بزرگ و محلّی برای فعالیت های فرهنگی و علمی بود در رشد و رواج ترجمه در این عصر بی نظیر است. بیشترین رونق بیت الحکمه در زمان خلافت هارون و مأمون بود و پس از آن رو به افول گذاشت. از سوی دیگر ترجمۀ بسیاری از متون عربی و به ویژه تفاسیر قرآن در همین دوره ها از عربی به فارسی آغاز شد و در قرن های بعد رونق بیشتری یافت. از آغاز حکومت سامانیان هم زمان با توجه به تألیف کتاب و سرودن شعر به زبان فارسی ترجمه از زبان عربی به فارسی رونق یافت. از نخستین ترجمه های موفق از زبان عربی به فارسی ترجمۀ تاریخ طبری معروف به تاریخ بلعمی و ترجمۀ تفسیر طبری و در قرون بعدی ترجمۀ ابوالمعالی نصرالله منشی از کلیله ودمنه است. در عصر جدید هم زمان با تأسیس دارالفنون ترجمه از زبان های اروپایی به ویژه زبان فرانسه آغاز شد. اولین نمونه های این ترجمه ها، ترجمۀ منابع فرانسوی برای تهیۀ کتاب های درسی دارالفنون بود. گذشته از کتاب های درسی، کتاب های تاریخی پطر کبیر، شارل دوازدهم، و اسکندر مقدونی از ولتر، داستان های سه تفنگدار، کنت دو مونت کریستو، لوئی چهاردهم و پانزدهم از الکساندر دوما، رابینسون کروزوئه از دوفو و امثال آن از اولین نمونه های ترجمه از زبان های اروپایی بود. علاوه بر دارالفنون، تأسیس «دستگاه مترجمان دولتی» و دارالترجمۀ ناصری تشکل های بعدی را برای ترجمه سبب شد و نظم و انسجام بیشتری به کار ترجمه داد. با انقلاب مشروطیت توجه ایرانیان بیش از پیش به فرهنگ و تمدن غرب در کلیۀ شئون جلب شد و ترجمۀ آثار غربی در همۀ زمینه های علمی و فرهنگی با شتاب بیشتری صورت گرفت، امری که تاکنون ادامه داشته است.
wikijoo: ترجمه_و_تاریخچه_آن