ترانگبین

در سالنامه های دودمان سوئی ( Sui ) گیاهی بنام yan ts‛e ( "خار گوسفند" ) را به منطقه کائو ـ چان ( Kao - č‛an ) ( تورفان ) نسبت داده اند که از بخش زبرین آن انگبینی آید بس خوشمزه. 2
چن تسان - کی ( Čen Ts‛an - k‛i ) که در نیمه نخست سده هشتم می نوشت آورده است در ماسه های کیائو ـ هو ( Kiao - ho ) ( یارخوتو/Yarkhoto ) گیاهی است که بر بالای آن پرزهایی روییده و از آنها انگبین آید ؛ مردمان هو ( ایرانیان ) آن را ( = ) k‛ie - p‛o - lo ‘*k‛it ( kir ) - bwuδ - la نامند. 3 بخش نخست ظاهراً برابر است با xār ( "خار" ) فارسی یا rāδ که صورت این واژه در یکی از گویشها است؛4 بخش دوم برابر است با burra یا bura ( "بره" ) فارسی؛5 پس روشن است که نام چینی yan ts‛e بر گردان واژ به واژه نامی فارسی ( یا بهتر از آن فارسی میانه یا سغدی ) است. در فارسی امروز خارِ شتر و به گفته ایچیسن ( Aitchison ) ، خارِ بزی نیز به کار می رود. 1
شگفتا که چینی ها واژه فارسی میانه ای را برای "ترانگبین" حفظ کرده اند که هنوز در هیچ منبع ایرانی نشانه ای از آن یافت نشده است. این گیاه ( Hedysarum alhagi ) که در سرتاسر بیابانهای پست و کم آب ایران فراوان یافت می شود تنها در برخی از بخشها ترانگبین به دست می دهد. هر کجا از این گیاه ترانگبین به دست نیاید، شتران آن را می چرند ( نام "خارِ شتر" هم از همین جاست ) و برابر گفته صریح و قاطع شلیمر، 2 خوراک گوسفندان و بزها نیز می شود.
"Les indigènes des contrées de la Perse, ou se fait la récolte de teren - djebin, me disent que les pasteurs sont obliges par les institutions communales de s'éloigner avec leurs troupeaux des plaines ou la plante mannifere abonde, parce que les moutons et chèvres ne manqueraient de faire avorter la récolte. "
کورژینسکی3 درباره یکی از هم خانواده های آن ( Hedysarum semenowi ) گوید گوسفندان بسیار دوستش دارند و پروارشان کند.
Pen ts‛ao kan mu از کتـــــــــــــــــــــــــــــاب Lian se kun tse ki 4 چنین می آورد: "در کائو ـ چان، ترانگبین ( ts‛e mi ) هست . آقای کی یه ( Kie ) گوید در شهر نان ـ پین ( Nan - p‛in ) 5 گیاه yan ts‛e برگ ندارد، انگبینش سفید و شیرین است. برگهای گیاه yan ts‛e در شهر نمک ( Yen č‛en ) بزرگ است وانگبینش تیره وبی مزه. کائو ـ چان همان کیائو ـ هو ( Kiao - ho ) در سرزمین بربرهای باختری ( ســــــی فان/Si Fan ) اســــــت؛6 امــــــــــروزه بــــــخش بــــــــزرگی از ( ta čou ) است. "
وان ین ـ ته ( Wan Yen - te ) که در سال 981 ترسائی برای مأموریت به تورفان گسیل شده بود، در سفرنامه خود از این گیاه و ترانگبین شیرین آن یاد می کند. 1
چو کو ـ فی ( Čou K‛ü - fei ) نویسنده Lin wai tai ta ، در سال 1178، در وصف "ترانگبین اصیل ( ژاله شیرین ) موصلی ( Wo - se - li ) چنین می نویسد:2 "این سرزمین چند کوه نامی دارد. وقتی شبنم پاییز فرو افتد، زیر آفتاب سخت شده چون شکر و برفک گردد که گرد آورده بکار برند. این ماده خنک، پاک کننده خون، شیرین و پرورنده است و آن را ترانگبین ناب دانند. "3
وان تــــــــا ـ یوان ( Wan Ta - yüan ) در کتــاب خــــــــــــــود، Tao i či lio به تاریخ 1349، 4 نکته زیر را در وصف ترانگبین ( kan lu ) در ما ـ کو ـ سه ـ لی ( Ma - k‛o - se - li ) 5 آورده : "هر سال در ماههای هشتم و نهم سال ترانگبین از آسمان می بارد و مردم گودالی می کنند تا آن را گرد کنند. با برآمدن آفتاب مانند قطرات آب فشرده و سپس خشک می شود. مزه آن مانند بلورِ شکر است. در کوزه نگه می دارند و آمیخته اش با آب داغ را داروی تــــــب لرز ( مالاریا ) می دانند. گفته ای کهن، این سرزمــــــــــــین را آمریتاراجا ـ تاتهاگاتا ( Armritarāja - tathāgata ) شمرده است. "6
لی شی ـ چن، پس از آوردن نوشته های چن تسان ـ کی ( Č‛en Ts‛an - k‛i ) ، Pei ši و جز آن7، به این نتیجه می رسد که این اطلاعات مربوط به همان گیاه مولد انگبین است هرچند روشن نیست مراد از yan ts‛e چه گیاهی است.
نام ترکی این گیاه یانتاق yantaq است و صمغ شیرینی را که بر روی آن انباشته می شود یانتاق شکری yantaq šäkärī می گویند. 1
نام فارسی امروزی ترانگبین tär - ängubīn است ( terenjobīn /ترنجبین عربی که tereniabin اسپانیایی نیز از آن آمده ) ؛ و چنان که گفته شد، گیاهی که این ماده شیرین از آن بیرون می تراود xar - i - šutur ( "خارشتر" ) نام دارد. ترانگبین نزدیک پایان تابستان بناگاه در طول شب پدیدار می شود و بایست در نخستین ساعت های بامداد گردآوری شود. آن را به شکل طبیعی اش بکار برند ، یا به شکل شربت ( شیره šire ) در آسیای مرکزی یا در کارخانه های قند و شکر مشهد و یزد در ایران به کار گیرند. 2 چینی ها در سمرقند و به صورت آوانگاشت ta - lan - ku - pin با این واژه فارسی آشنا شدند. 3 در وصف این محصول زیر عنوان kan lu ( "ژاله شیرین" ) گفته شده که از گیاهی کوچک به دست می آید که بلندای آن سی تا شصت سانتی متر است و رشدی انبوه دارد و برگهایش به آن Indigofera [نیل] ( lan ) ماند. ژاله خزانی بر سطح ساقه ها سخت می شود با مزه ای شکرسان. آن را گردآورده می جوشانند تا نبات گردد. Kwan yü ki 4 گیاهی کوچک در سمرقند را به همین نام kan - lu باز نموده که در پاییز روی برگهای . . .