تاریخ یزدگردی. [ خ ِ ی َ گ ِ ] ( ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) مؤلف کشاف اصطلاحات الفنون در ذیل کلمه تاریخ آرد: و از آنجمله تاریخ فرس است و به تاریخ یزدگردی و یا تاریخ قدیم هم نامیده میشود، مردم ایران مانند رومیان کسری سال شمسی را یک ربع تام روز می گرفتند و آغاز وضع آن در دوران جمشید بود و سپس در زمان هر پادشاه بزرگی تاریخ تجدید می شده است و روزهای ماه های آن سی روز است و نام ماههایش عبارتند از: فروردین ماه ، اردیبهشت ماه ، خردادماه ، تیرماه ، مردادماه ، شهریورماه ، مهرماه ، آبان ماه ، آذرماه ، دیماه ، بهمن ماه ، اسفندارمذماه ، لکن همه این ماه ها بکلمه قدیم مقید میشوند چنانکه : فروردین ماه قدیم الخ و این نامها عیناً مانند نام ماههای تاریخ جلالی است الا که ماههای جلالی با کلمه ٔجلالی مقید میشوند. در هر 120 سال یک ماه اضافه کنندو آن سال را 13ماهه گیرند و آن ماه را بنام همان ماهی خوانند که بر آن افزوده اند و آنرا ماه زائد گویندو از ماهی بماهی نقل میدهند چنانکه اگر فروردین ماه تکرار شود 120 سال بعد بهمین گونه اردیبهشت ماه مکرر آید تا آنگه که نوبت به اسفندارمذماه رسد که در این هنگام 1440 سال خواهد بود و آنرا دور کبیسه ای نامند و خمسه مسترقه را در سال کبیسه به آخر ماه زائد می افزایند که ماه سی وپنجروزی شود. و در سالهای دیگر آنرا به آخر ماهی که نامش با نام همین ماه موافق میشود،می افزایند. پس چون صد و بیست سال دیگر سپری شود و کبیسه دیگری روی دهد و نام ماه زاید موافق نام ماه دیگری گردد کبیسه را بر آخر این ماه می افزایند و همچنین... و مبداء سال همیشه ماهی بوده که بعد از خمسه مسترقه واقع میشده است. و چون تاریخ یزدگردی را تجدید کردند 960 سال از دور کبیسه سپری گردیده و ماه زاید به آبان ماه رسیده بود. و مسترقه در پایان آن بود پس چون دولت ایرانی بدست خود آنها نیفتاد و در زمان عثمان بن عفان رضی اﷲعنه بجهت منهزم شدن ایرانیان و غلبه عرب بر ایران موردی برای تجدید این تاریخ پیش نیامد زیرا پادشاه بزرگی نماند که تاریخ بنام او تجدید شود، بنابراین تاریخ مذکور از میان پادشاهان ایران بنام یزدگرد شهرت یافت و خمسه همانطور بدنبال آبانماه ماند بی آنکه تغییری یابد یا کبیسه ای گرفته شود. و چنین بود تا سنه 375 یزدگردی قدیم و در این هنگام دور کبیسه پایان یافته و خورشید به اول حمل در اول فروردین ماه نزول کرده بود، پس در فارس خمسه را به آخر اسفندارمذماه نقل دادند و در بعضی نواحی در همان آخر آبانماه باقی مانده بود، زیرا آنان گمان می بردند که این مربوط به دین ِ مجوس است تغییر و تبدیل آنرا مجازنمی دانستند و هنگامی که این تاریخ از کسور خالی ماند منجمان آنرا از تواریخ دیگر بیشتر بکار بردند. ابتدای این تاریخ روز سه شنبه که اولین روز سال یزدگردی است و این تاریخ 3624 روز از مبداء هجری مؤخر است. ( کشاف اصطلاحات الفنون چ احمد جودت ج 1 صص 65 - 66 ). بیرونی در التفهیم آرد: و اما پارسیان بروزگار دولت خویش تاریخ بروزگار آن ملک داشتندی که میان ایشان بودی و چون بمردی تاریخ از روزگار آن کردندی که از پس او نشستی و چون دولت ایشان تاریخ از آن سال گرفتند که یزدگردبن شهریاربن خسروپرویز بملک بنشست و او آخرین ملکی بوده است از خسروان. و سالهای او بی کبیسه و بی بهیزک دارند. و بیشترین گبرکان و مغان ، تاریخ از هلاک شدن یزدگرد دارند و آن از پس ملک وی است بیست سال.( التفهیم چ همائی ص 238 ). رجوع به تاریخ قدیم شود.
