تاریخ گیلان

تاریخ گیلان (کتاب). تاریخ گیلان کتابی ست تألیف ملاعبدالفتاح فومنی گیلانی، که تاریخ گیلان در سالهای ۹۲۳ تا ۱۰۳۸ قمری/حدود ۸۹۶ تا ۱۰۰۷ خورشیدی یعنی از اواسط پادشاهی شاه اسماعیل یکم تا پایان حکومت شاه عباس یکم صفوی را بازگو می کند. [ ۱]
این کتاب در سدهٔ یازدهم هجری نگاشته است. متن کتاب بر پایه سبک نگارشی سده های دهم تا دوازدهم هجری نوشته شده است. عبدالفتاح از مردمان غرب گیلان ( گیلان بیه پس ) است، دیاری که اسحاقیه بر آن فرمان می راندند. از آن روست که نوشته اش پر از دلبستگی به امیران اسحاقی و ناخرسندی از خاندان کیایی ( متعلق به گیلان بیه پیش ) است. او در این کتاب به شرح رویدادهایی مانند قیامهای علی خان، طالش کولی، بهزاد بیگ، کارکیا فتحی، خیزش جانباز سلطان، آشوب برپا شده از سوی ملک جهانگیر، عصیان شاه ملک، قیام عادلشاه و مراسم سیر پنجک در کنار دریا در رودسر پرداخته است.
ملاعبدالفتاح فومنی گیلانی از کارکنان دیوانی زمان شاه عباس اول بوده است و مسئول امور دارائی و حسابداری بوده است از این رو در کتاب به مسائل دیوانی و دارائی نیز توجه شده و کتاب پر از اصطلاحات حسابداری و دیوانی زمان صفوی است.
این متن بر اساس نسخه ای که برنهارد دارن بر پایه آخرین تصحیح ملامحمدجعفر اهری در چاپخانه آکادمی سلطنتی پترزبورگ در سال ۱۲۷۴ هجری به چاپ رسانده و نمونه ای از آن در کتابخانه موزه اشمولین آکسفورد انگلستان وجود دارد، تصحیح و تحشیه شده است. در سال ۱۳۴۹ تاریخ گیلان توسط منوچهر ستوده در بنیاد فرهنگ ایران تصحیح و چاپ شده است.

تألیف عبدُالْفَتّاح فُومَنی، کتابی به فارسی، نوشته شده در قرن ۱۱ق، در تاریخ. در این کتاب حوادث بیش از یک قرن تاریخ گیلان، از اواخر سلطنت شاه اسماعیل اول تا جلوس شاه صَفی آمده است. کتاب به لحاظ ثبت اصطلاحات فراوان اداری، مالی و ارضی رایج در دورۀ صفوی اهمیت بسیار دارد. نخستین بار این کتاب را برنارد دورن در ۱۸۵۴م در سن پترزبورگ به چاپ رساند.