[ویکی نور] تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان. تاریخ پانصد ساله تبریز، ترجمه فارسی از کتاب "شهر تبریز در سده های سیزدهم تا هفدهم"، نوشته پروفسور سید آقاعوی اللهی از اساتید تاریخ جمهوری آذربایجان می باشد که مترجم کتاب، پرویز زارع شاهمرسی آن را با نام مذکور منتشر کرده است. سده های مذکور همزمان با آغاز دوره مغول تا پایان دوره صفویان است. در تألیف این کتاب از منابع مختلف به زبان های پارسی، عربی، ترکی، ارمنی و... استفاده شده و علی رغم دیدگاه ویژه اش که ناشی از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق است، اطلاعات جامع و ارزشمندی را پیرامون تاریخ تبریز و سیر فراز و فرودش در طول پنج قرن ارائه می کند که در نتیجه این کتاب را در ردیف آثار قابل اعتنای پژوهشی پیرامون تاریخ تبریز قرار می دهد.
نویسنده مطالب خود را در پنج فصل ارائه کرده است و ساختار ویژه ای را بر آن حاکم نموده است. بخش های اول و دوم در واقع به عنوان مقدمه برای ورود به بخش اصلی می باشد. در بخش اول، پس از دسته بندی منابع به سه دسته: 1- منابع عربی، ترکی و پارسی 2- منابع به زبان های روسی و ارمنی 3- سفرنامه ها و یادداشت های سیاحان و دیپلمات های اروپایی به زبان های مختلف، به معرفی این منابع و دلیل استفاده از آنها در کتاب می پردازد. در بخش دوم، تاریخ تبریز را در دوره باستان و میانه مورد بررسی قرار می دهد که در شکل گیری فضای ذهنی خواننده کتاب بسیار مفید است. سه بخش دیگر که در واقع اصل بحث را تشکیل می دهد به گونه هوشمندانه ای تنظیم شده است. در فصل های سوم و چهارم در دو بخش تاریخ افتصادی و اجتماعی شهر ذکر شده و سده های سیزدهم و پانزهم را در فصل سه و دو سده آخر را نیز در فصل چهارم آورده است و به جهت اهمیت علم و فرهنگ، کل فصل آخر را به آن اختصاص داده است. در نتیجه گیری پایان کتاب نیز در شش شماره به تحلیل مطالب کتاب پرداخته است.
کتاب در هنگام حاکمیت اتحاد شوروی کمونیستی نوشته شده و لذا ادبیات ویژه و نتیجه گیری های خاصی دارد که در راستای تاریخ نگاری مارکسیستی شناخته شده است. نویسنده در مقدمه ای که بر کتاب نوشته، به تمجید از این روش تاریخ نگاری پرداخته است و در جای جای کتاب به انتقاد از مورخانی می پردازد که به نظر او نوشته هایشان با این روش سازگار نیست. دیدگاه نویسنده در این کتاب که از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق نشئت می گیرد، مورد قبول ما نیست، با این وجود، کتاب دارای منش پژوهشی و اطلاعات ارزشمندی درباره حیات شهر تبریز دز دوره ای با شکوه است. دورهای که تبریز نقشی مهم در تاریخ ایران داشت. دورهای که نویسنده برای پژوهش برگزیده، حد فاصلی میان دوران قدیم و جدید است. دورهای که تبریز به بالاترین درجه عظمت وشکوه خود رسید.
همان گونه که در ساختار بیان شد، فصل اول به معرفی منابع و دلیل گزینش آنها اختصاص دارد.
در فصل دوم، پیرامون نام و گذشته شهر تبریز چنین می خوانیم که زمان پیدایش و موقعیت اولیه تبریز تا کنون مشخص نشده است. وی در مورد نام تبریز با بررسی دیدگاه های مختلف تنها به یک احتمال می رسد که این نام با "توری" نام باستانی کوه سرخاب که تبریز در دامنه آن واقع است، ارتباط دارد. تبریز در اواسط سده نهم به مرکز صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت. در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ می بینیم؛ اما زلزله نیمی از شهر را ویران می کند. قطران تبریزی می گوید: "شهر در نتیجه کوشش وهسودان و پسرش دوباره آباد شد و از عراق و خراسان هر دو آبادتر گشت". از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود. کشمکش های داخلی ضرب های سنگین بر حیات اقتصادی شهر وارد کرد؛ ولی تبدیل تبریز به پایتخت اتابکان در دوره فرمانروایی اتابک شمس الدین ایلده گز، تأثیری مثبت بر پیشرفت اجتماعی و اقتصادی شهر نهاد. شهر بسیار بزرگ شد و این مرحله باشکوه تا سال 1225 میلادی ادامه یافت.
نویسنده مطالب خود را در پنج فصل ارائه کرده است و ساختار ویژه ای را بر آن حاکم نموده است. بخش های اول و دوم در واقع به عنوان مقدمه برای ورود به بخش اصلی می باشد. در بخش اول، پس از دسته بندی منابع به سه دسته: 1- منابع عربی، ترکی و پارسی 2- منابع به زبان های روسی و ارمنی 3- سفرنامه ها و یادداشت های سیاحان و دیپلمات های اروپایی به زبان های مختلف، به معرفی این منابع و دلیل استفاده از آنها در کتاب می پردازد. در بخش دوم، تاریخ تبریز را در دوره باستان و میانه مورد بررسی قرار می دهد که در شکل گیری فضای ذهنی خواننده کتاب بسیار مفید است. سه بخش دیگر که در واقع اصل بحث را تشکیل می دهد به گونه هوشمندانه ای تنظیم شده است. در فصل های سوم و چهارم در دو بخش تاریخ افتصادی و اجتماعی شهر ذکر شده و سده های سیزدهم و پانزهم را در فصل سه و دو سده آخر را نیز در فصل چهارم آورده است و به جهت اهمیت علم و فرهنگ، کل فصل آخر را به آن اختصاص داده است. در نتیجه گیری پایان کتاب نیز در شش شماره به تحلیل مطالب کتاب پرداخته است.
کتاب در هنگام حاکمیت اتحاد شوروی کمونیستی نوشته شده و لذا ادبیات ویژه و نتیجه گیری های خاصی دارد که در راستای تاریخ نگاری مارکسیستی شناخته شده است. نویسنده در مقدمه ای که بر کتاب نوشته، به تمجید از این روش تاریخ نگاری پرداخته است و در جای جای کتاب به انتقاد از مورخانی می پردازد که به نظر او نوشته هایشان با این روش سازگار نیست. دیدگاه نویسنده در این کتاب که از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق نشئت می گیرد، مورد قبول ما نیست، با این وجود، کتاب دارای منش پژوهشی و اطلاعات ارزشمندی درباره حیات شهر تبریز دز دوره ای با شکوه است. دورهای که تبریز نقشی مهم در تاریخ ایران داشت. دورهای که نویسنده برای پژوهش برگزیده، حد فاصلی میان دوران قدیم و جدید است. دورهای که تبریز به بالاترین درجه عظمت وشکوه خود رسید.
همان گونه که در ساختار بیان شد، فصل اول به معرفی منابع و دلیل گزینش آنها اختصاص دارد.
در فصل دوم، پیرامون نام و گذشته شهر تبریز چنین می خوانیم که زمان پیدایش و موقعیت اولیه تبریز تا کنون مشخص نشده است. وی در مورد نام تبریز با بررسی دیدگاه های مختلف تنها به یک احتمال می رسد که این نام با "توری" نام باستانی کوه سرخاب که تبریز در دامنه آن واقع است، ارتباط دارد. تبریز در اواسط سده نهم به مرکز صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت. در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ می بینیم؛ اما زلزله نیمی از شهر را ویران می کند. قطران تبریزی می گوید: "شهر در نتیجه کوشش وهسودان و پسرش دوباره آباد شد و از عراق و خراسان هر دو آبادتر گشت". از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود. کشمکش های داخلی ضرب های سنگین بر حیات اقتصادی شهر وارد کرد؛ ولی تبدیل تبریز به پایتخت اتابکان در دوره فرمانروایی اتابک شمس الدین ایلده گز، تأثیری مثبت بر پیشرفت اجتماعی و اقتصادی شهر نهاد. شهر بسیار بزرگ شد و این مرحله باشکوه تا سال 1225 میلادی ادامه یافت.