تاریخ و عقاید اسماعیلیه

[ویکی نور] «تاریخ و عقاید اسماعیلیه» از آثار متخصص مشهور فرقه اسماعیلیه دکتر فرهاد دفتری (متولد تهران و گفته شده: بروکسل- 1317ش) است که به لاتین نگارش شده و دکتر فریدون بدره ای (متولد کرمانشاه 1315ش) به فارسی ترجمه کرده است. در این اثر، تاریخ و اندیشه های فرقه اسماعیلیه به صورت تفصیلی از آغاز تا امروز مورد بحث و بررسی علمی قرار گرفته است. مترجم که آثار فراوانی را در کارنامه خود دارد ترجمه ای سلیس و روان از این اثر به دست داده است.
این کتاب از سه مقدمه (مترجم، نویسنده و ویلفرد مادلونگ) و هفت فصل به ترتیب ذیل تشکیل شده است: 1. پیشرفت غربیان در مطالعات اسماعیلی، 2. منشأ و تحوّلات اولیه مذهب تشیع، 3. اسماعیلیه نخستین، 4. اسماعیلیه فاطمی، 5. اسماعیلیه مستعلوی، 6. اسماعیلیه نزاری در دوره الموت، 7. اسماعیلیه نزاری بعد از دوره الموت.
درباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
1. مترجم در مقدمه با بیان مطالبی بر این نکته تأکید کرده که نویسنده ترجمه فارسی را ملاحظه کرده و در مواردی نسبت به متن انگلیسی حذف و تغییراتی متناسب با آشنایی ایرانیان به ویژه شیعیان انجام داده است .
2. نویسنده که ایرانی تبار است در مقدمه جامعی که به زبان فارسی برای ترجمه حاضر نوشته- بر چند نکته تأکید کرده است: 1- اسماعیلیّه یکی از فرق مهم شیعه است که پس از اثنی عشریه بیشترین تعداد پیروان را در میان شیعیان جهان دارد. 2- اسماعیلیان، که در طول تاریخ دوازده قرنی خود به شاخه های متعدد منقسم شده و اغلب به صورت مخفیانه و جماعت های پراکنده با زبانها و نژادهای متفاوت خود در پهنای دنیای اسلام می زیسته اند، اکنون در بیش از بیست وپنج کشور در آسیا و آفریقا و اروپا و آمریکای شمالی پراکنده هستند. 3- اسماعیلیان تاریخ بسیار پرحادثه ای داشته اند. آنها دو بار در قرون وسطا، طی دوره های خلافت فاطمیان و دولت نزاریان، موفق به تأسیس حکومت های مستقل خود شدند و از قدرت سیاسی قابل توجهی بهره مند گشتند. 4- از آغاز ظهور خود در اواسط قرن دوم هجری/ هشتم میلادی، اسماعیلیان در زمینه های اصول عقاید مذهبی و تفکر فلسفی نیز فعالیت های چشمگیری داشته اند؛ به طوری که بسیاری از داعیان و علمای آنها در زمره دانشمندترین متفکران اسلامی قرار داشته اند. 5- این کتاب مروری است بر تاریخ و عقاید اسماعیلیّه از ظهور این فرقه و دوره اسماعیلیان نخستین تا عضر حاضر. 6- اسماعیلیان که از اختلاف بر سر جانشینی امام جعفر صادق(ع) در 148هجری از دیگر شیعیان امامی در کوفه جدا گشتند، در مدتی نسبتاً کوتاه نهضت انقلابی مهمی را بنیان نهادند که هدف اصلی سیاسی- مذهبی آن براندازی حکومت عباسیان غاصب بود که مانند امویان همچنان خاندان علی ابن ابی طالب(ع) را از رهبری جامعه مسلمانان محروم نگهداشته بودند و شیعیان و امامان آنها را مورد ظلم و ستم قرار می دادند. 7- دعوت اسماعیلیّه، که در آغاز گسترش عدل را تحت حکومت قریب الوقوع امامی از اعقاب اسماعیل، فرزند ارشد امام صادق(ع)، نوید می داد و مسلمانان را به حمایت از آن امام فرا می خواند، به سرعت پیروان زیادی، در ایران و عراق و شام و یمن و عربستان شرقی (بحرین) و شمال آفریقا به دست آورد و بالاخره توفیق یافت که در 297ق خلافت فاطمیان را به رهبری امام اسماعیلی در افریقیه، پایه گذاری کند. 8- دوره فاطمی در واقع «عصر طلایی» تفکر و ادبیات اسماعیلی بود که طی آن داعیان و متکلمان اسماعیلی کتب و رسائل زیادی در علوم مختلف اسلامی تألیف کردند؛ جنبه های بارز تفکر باطنی اسماعیلیّه در مباحث گوناگون، از جمله جهانشناسی و تعبیر ادواری تاریخ و تأویل، در این آثار به تفصیل تجلی یافته است. در زمینه های سیاسی و اقتصادی نیز فاطمیان تا مدتی رقبای عمده خلفای عباسی محسوب می شدند، ولی به علل مختلف، به خصوص خصومت علنی قرمطیان بحرین که قبلاً از نهضت اسماعیلیّه جدا شده بودند، هرگز نتوانستند اقتدار سیاسی خود را رسماً به سرزمین های واقع در شرق شام گسترش دهند؛ اگر چه در آن مناطق دوردست نیز همواره گروه ببهای کثیری به مذهب اسماعیلی می گرویدند. 9- نهضت اسماعیلیّه در 487ق با مهم ترین بحران داخلی خود مواجه گشت که بار دیگر مربوط به اختلاف در مسئله جانشینی امام بود؛ در آن سال، اسماعیلیان به دو شاخه مستعلویّه و نزاریّه منقسم شدند. خصومت بین این دو جناح اصلی اسماعیلیّه که مدتها ادامه داشت به تضعیف موقعیت کلی نهضت اسماعیلیّه در برابر دنیای اهل سنت انجامید. 10- اسماعیلیان مستعلوی، که ابتدا از حمایت رسمی دولت فاطمی برخوردار بودند و وارث سازمان و تشکیلات مرکزی دعوت اسماعیلیان فاطمی در قاهره شدند، بعداً گرفتار انشعابات اصلی و فرعی خود گردیدند. در هرصورت، پس از انقراض سلسله فاطمی در 567ق مستعلویان هرگز نتوانستند قدرت سیاسی مستقلی کسب کنند .