تاریخ مذهبی قم بخش اول از تاریخ جامع قم

[ویکی نور] «تاریخ مذهبی قم» از آثار مورخ معاصر علی اصغر فقیهی (قم 1292- 1382ش. همانجا) است که در آن، تاریخ شهر قم را از نظر فرهنگی و مذهبی و آداب و رسوم، از زمان فتح آن به دست مسلمانان تا عصر حاضر تحقیق و بررسی کرده است. این اثر، بخش اول از تاریخ جامع قم است و توضیحی در مورد بخشهای دیگر بیان نشده است.
مطالب کتاب فاقد تقسیم بندی به بخش یا فصل بوده و مباحث متعدد کتاب تحت عناوین گوناگون ذکر شده است.
درباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
1. نویسنده در مقدمه چاپ دوم یادآور شده است که: چاپ اوّل تاریخ مذهبی قم (مجلّد اول از مجلّدات پنجگانه تاریخ جامع قم) در سال 1350ش انتشار یافت، در این فاصله، با همه ابراز علاقه ای که نسبت به تجدید چاپ آن می شد، برای انجام این منظور فرصتی پیش نمی آمد تا سال گذشته (1376ش) توفیق رفیق گردید و مجالی به دست آمد و به مقدّمات کار پرداخته شد: نخست اغلاط فراوان چاپ اوّل را از جهات مختلف، تصحیح کرد، آن گاه درصدد تکمیل مطالب آن برآمد و در این زمینه، موارد بسیاری در ارتباط با تاریخ مذهبی که در چاپ اوّل از آن غفلت شده یا به آن دست نیافته بود، بر مطالب کتاب افزود، دیگر این که شماره تصاویر کتاب را که در چاپ اوّل بر 48 تصویر بالغ می شد تا یکصد و دوازده تصویر بالا برد که به نقل گوستاو لوبون نویسنده شهیر فرانسوی در مقدمه تاریخ تمدن عرب، گاهی یک تصویر به اندازه یکصد صفحه کتاب، گویایی دارد، وی پس از نقل آن سخن، خود می گوید: بلکه از یکصد کتاب. همچنین، در مرغوبی و کیفیت چاپ و زیبایی خط و از جهت ضوابط و نقطه گذاری و جهات دیگر، دقّت کافی به کار رفته است. همانطور که ملاحظه می شود، مطالب کتاب بر دو نوع است: نوع اول مطالبی است تحقیقی و مستند به اسناد معتبر و دست اول که فهرست آنها در آخر کتاب آمده است، این نوع قسمت عمده ای از مندرجات کتاب را دربر می گیرد. نوع دوم، شرح آداب و رسومی است که از طرف مردم در مراسم مذهبی اعم از اعیاد یا سوگواری ها انجام می گردد که قسمت عمده ای از آنها، مشاهدات خود نویسنده این سطور است، و بررسی این نوع از نظر جامعه شناسان و محققان از اهمیّت خاصّی برخوردار است. در این قسمت نیز کوشش شده است، هریک از آن آداب و رسوم ریشه یابی شود و سابقه آن تا حدّ امکان بررسی گردد و به دست داده شود .
2. بنا بر تحقیق نویسنده: علویان غیر از قم و مازندران و دیلم به نواحی دیگر نیز می رفتند ... ولی به عللی که در ذیل به آنها اشاره می شود توجه آنان به قم -گذشته از دیلم و مازندران- بیشتر از نقاط دیگر بود. 1- قم برای آل علی محلّ امنی بود و هیچ خطری در اینجا آنان را تهدید نمی کرد، در صورتی که در نواحی دیگر، گاهی خطراتی برای ایشان پیش می آمد و اتفاق می افتاد که خونشان ریخته می شد که می توان مواردی از آن را در کتابها خواند یا از زبان مردم شنید که سینه به سینه نقل شده است، امّا در قم و از طرف مردم قم چنین پیش آمدهایی برای علویان پیش نیامده است. 2- قم در زبان ائمّه اطهار (ع) همانطور که خواهیم گفت آشیانه آل محمّد و پناهگاه ایشان خوانده شده است، این را هم علویان می دانسته اند و هم مردم قم، بنابراین آنان به آشیانه خود رومی آوردند و اینان در نگاهداری و حمایتشان می کوشیدند. 3- علویان در قرنهای دوّم و سوّم، از ناحیه خلفاء سخت در زحمت و شکنجه بودند و بعضی از خلفاء از قبیل منصور دوانیقی و متوکّل، در دشمنی با آل علی، افراط می کردند. آل علی هم از هر فرصتی برای مبارزه با آل عباس، استفاده می کردند و با مخالفان و دشمنان آنان همدست می شدند و چون شکست می خوردند، به دنبال پناهگاهی می گشتند و این پناهگاه در درجه اول، دیلم و قم بود .