[ویکی نور] تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم از آثار ذبیح الله صفا است که به زبان فارسی نوشته شده است.
نویسنده با این که این جلد از کتاب را «به منزله پیش درآمد و آنهم پیش درآمد ناقصی از نحوه عمل در تاریخ علوم عقلی اسلامی دانسته است» چنین نوشته است: «تاریخ ادبیات در ایران موجب گردید که تا حدی از ادامه کار درباره کتاب حاضر مستغنی شوم زیرا در هر مجلد از آن سیر علوم در ایران عهد اسلامی و تاریخ هریک از آن دانشها در ادوار مختلف مورد بحث قرار گرفته است چنانکه همان مباحث را می توان در دنبال کتاب حاضر قرار داد و مکمل آن شمرد ....
کتاب مشتمل بر مقدمه ای از چاپ پنجم و سپس مقدمه ای درباره اصلاحات و اضافات کتاب می باشد. متن اثر در چهار بخش با عناوین مراکز مهم علوم مقارن ظهور اسلام، ترجمه و نقل علوم در تمدن اسلامی، علوم عقلی در تمدن اسلامی، و فلسفه مطرح شده است. در پایان کتاب نیز فصلی تحت عنوان «ملحقات» آمده که شامل دو الحاقیه با عناوین آثار موجود مترجمان و زیاداتی بر آثار برخی از حکما می باشد.
در ابتدای کتاب، مؤلف در توضیح موضوع کتاب چنین می نویسد: «در تاریخ علوم عقلی هیچگاه بحث در حقیقت و چگونگی یک یا چند علم مراد نیست، بلکه سیر آن علوم و تکاملی که نزد هر یک از علماء فن یافته، مورد نظر و مطالعه است. پس خواننده گرامی نباید در این کتاب منتظر آن باشد که فی المثل عین مباحث علم فلسفه و طب و ریاضی را بیابد، بلکه اگر هم به ذکر عقاید حکیمی و طبیبی و ریاضی دانی مبادرت شود مراد بیان موارد تکاملی است که او در آن علوم بوجود آورده است، و اگر عقاید حکیمی به اختصار آورده شود، مقصود اشاره به موارد اصلی و اساسی و مباحث اوست و کاری به اثبات سخنان او و دفاع از آن نمی توان داشت» ....
نویسنده در ادامه به ذکر دلائل انتخاب فاصله زمانی مورد تحقیق پرداخته و چنین می نویسد: «در همه مجلدات این کتاب دامنه بحث تا میانه قرن پنجم کشیده خواهد شد زیرا کار اصلی و اساسی مسلمین در علوم عقلی خاصه در قسمت شرقی ممالک اسلامی تا همین ایام بوده است. دیگر آنکه تحقیق تاریخ علوم عقلی در همه ادوار تمدن اسلامی از قدرت یک تن خارج است و وقت و زمان کافی و فرصت موسع می خواهد ....
نویسنده با این که این جلد از کتاب را «به منزله پیش درآمد و آنهم پیش درآمد ناقصی از نحوه عمل در تاریخ علوم عقلی اسلامی دانسته است» چنین نوشته است: «تاریخ ادبیات در ایران موجب گردید که تا حدی از ادامه کار درباره کتاب حاضر مستغنی شوم زیرا در هر مجلد از آن سیر علوم در ایران عهد اسلامی و تاریخ هریک از آن دانشها در ادوار مختلف مورد بحث قرار گرفته است چنانکه همان مباحث را می توان در دنبال کتاب حاضر قرار داد و مکمل آن شمرد ....
کتاب مشتمل بر مقدمه ای از چاپ پنجم و سپس مقدمه ای درباره اصلاحات و اضافات کتاب می باشد. متن اثر در چهار بخش با عناوین مراکز مهم علوم مقارن ظهور اسلام، ترجمه و نقل علوم در تمدن اسلامی، علوم عقلی در تمدن اسلامی، و فلسفه مطرح شده است. در پایان کتاب نیز فصلی تحت عنوان «ملحقات» آمده که شامل دو الحاقیه با عناوین آثار موجود مترجمان و زیاداتی بر آثار برخی از حکما می باشد.
در ابتدای کتاب، مؤلف در توضیح موضوع کتاب چنین می نویسد: «در تاریخ علوم عقلی هیچگاه بحث در حقیقت و چگونگی یک یا چند علم مراد نیست، بلکه سیر آن علوم و تکاملی که نزد هر یک از علماء فن یافته، مورد نظر و مطالعه است. پس خواننده گرامی نباید در این کتاب منتظر آن باشد که فی المثل عین مباحث علم فلسفه و طب و ریاضی را بیابد، بلکه اگر هم به ذکر عقاید حکیمی و طبیبی و ریاضی دانی مبادرت شود مراد بیان موارد تکاملی است که او در آن علوم بوجود آورده است، و اگر عقاید حکیمی به اختصار آورده شود، مقصود اشاره به موارد اصلی و اساسی و مباحث اوست و کاری به اثبات سخنان او و دفاع از آن نمی توان داشت» ....
نویسنده در ادامه به ذکر دلائل انتخاب فاصله زمانی مورد تحقیق پرداخته و چنین می نویسد: «در همه مجلدات این کتاب دامنه بحث تا میانه قرن پنجم کشیده خواهد شد زیرا کار اصلی و اساسی مسلمین در علوم عقلی خاصه در قسمت شرقی ممالک اسلامی تا همین ایام بوده است. دیگر آنکه تحقیق تاریخ علوم عقلی در همه ادوار تمدن اسلامی از قدرت یک تن خارج است و وقت و زمان کافی و فرصت موسع می خواهد ....