بیست ویک اذر ۱۳۲۵

بیست ویک آذر ۱۳۲۵. روز سقوط دولت فرقه دموکرات آذربایجان ایران . به دنبال ردّ اعتبارنامۀ جعفر پیشه وری ، نمایندۀ مردم تبریز در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی ، او به تبریز بازگشت و با کمک تعدادی از دوستان و همفکران خود مقدمات تشکیل فرقۀ دموکرات آذربایجان را فراهم آورد و با حمایت پیدا و پنهان شوروی و با وعدۀ رفاه اجتماعی و اقتصادی و آزادی های فرهنگی و قومی به اهالی آذربایجان ، به تدریج نفوذ خود را در شهرهای مختلف این استان گسترش داد. وی در ۱۰ مهر ۱۳۲۴ش اولین کنگرۀ فرقۀ دموکرات آذربایجان را برگزار کرد و علائمی از گرایش به سوی خودمختاری و حتی تجزیه طلبی از خود بروز داد. پیشه وری، که هم زمان از حمایت نیروهای نظامی شوروی در آذربایجان نیز برخوردار بود، در بخش های مختلف آذربایجان به تدریج نیروهای شبه نظامی و دسته های مسلح ایجاد کرد. فرقۀ دموکرات ، طی قطعنامه پایانی کنگره در ۲۹ و ۳۰ آبان ۱۳۲۴ش آشکارا اعلام داشت که خواستار تشکیل حکومتی خودمختار و آزاد در آذربایجان است . قطعنامه تصریح می کرد که در آینده ای نه چندان دور، فرقۀ دموکرات آذربایجان دولتی مستقل از حکومت مرکزی تشکیل خواهد داد و جز سیاست خارجی و برخی مسائل کلان مالی و ارضی ، استقلالش را حفظ خواهد کرد. دولت شوروی به رغم اعتراضات مکرر دولت ایران به حمایت خود از فرقه دموکرات آذربایجان ادامه می داد. دولت مرکزی ایران در ۱۲ آذر ۱۳۲۴ش مرتضی قلی بیات را به عنوان استاندار جدید آذربایجان منصوب کرد، اما فرقۀ دموکرات هیچ گونه وقعی به او ننهاد و با مسلح کردن هرچه بیشتر طرفداران خود، موجبات تصرف تدریجی و مداوم تمام دوایر دولتی و غیره را فراهم آورد. سرانجام در ۲۱ آذر همان سال شهر تبریز عملاً به کنترل هواداران فرقه درآمد و همان روز، مجلس ملی آذربایجان افتتاح و پیشه وری به عنوان نخست وزیر «دولت جمهوری آذربایجان » انتخاب شد. احمد قوام، که در ۱۳۲۴ش به نخست وزیری رسید، باب مذاکرات سیاسی را با شوروی و پیشه وری گشود و چون شوروی نیز نیروهای خود را از ایران خارج کرد، دولت مرکزی واحدهایی از ارتش را روانۀ آذربایجان کرد. نیروهای دولت مرکزی در ۲۰ آذر ۱۳۲۵ش وارد تبریز شدند و در ۲۱ آذر دولت پیشه وری عملاً سقوط کرد.