بیحان کحلان تمنع تمنا یا حجر کحلان یا کحلان کنونی

بیحان از نظر مواد کانی یکی از مناطق نسبتاً غنی یمن به شمار می رود و دارای معادن نفت، اورانیوم، زغال سنگ و طلاست ( ثور، 55 - 57 ) . این وادی شامل روستاها و کشتزارهای فراوانی است و از مناطق حاصل خیز و پرآب یمن محسوب می شود. مردمان آن بیشتر کشاورزند و به دام پروی و پرورش زنبورعسل نیز می پردازند ( مقحفی، همانجا ) . کشاورزی در این منطقه از گذشته های دور رواج داشته است؛ امروزه بقایای سدها، شبکه های آب رسانی و کاریزهایی که از دوران کهن به جای مانده است، در این وادی به چشم می خورد ( علی، 2/222 - 223 ) . ویرانه های شهر تَمْنَع ( تمنا یا حجر کحلان یا کحلان کنونی ) ، پایتخت دولت باستانی قتبان در این ناحیه واقع است ( ثور، 175؛ مقحفی، علی، همانجاها؛ با وزیر، 231؛ ترسیسی، بلاد. . . ، 58 ) .
بیحان را به 3 منطقۀ مشخص می توان تقسیم کرد: 1. بیحان الدوله یا بیحان الاعلیٰ، که بخش جنوبی وادی را تشکیل می دهد؛ 2. بیحان القَصاب، که شامل بخش حاصل خیز مرکزی وادی است؛ 3. بیحان الاسفل، که به شمالی ترین بخش وادی بیحان اطلاق می شود ( نک‍: EI2 ) .
وادی بیحان از دیرباز محل اقامت گروهی از سادات علوی ( بعکر، 713 ) و طوایفی از قبیلۀ مراد ( همدانی، 193 ) ، آل احمد، آل عریف و مُصعَبَین بوده است ( EI2؛ مقحفی، همانجا؛ ابوعزالدین، 15 ) . از طوایف مشهوری که امروزه در بیحان به سر می برند، می توان از آل هبیلی ـ که حکومت را تا پیش از تشکیل جمهوری یمن برعهده داشتند ـ نام برد ( مقحفی، همانجا؛ ابوعزالدین، 14 - 20 ) . طایفۀ بنی عبدرضا از قبیلۀ طی هم از دیگر طوایفی هستند که در این ناحیه به سر می برند ( کحاله، 261 ) .
بیحان تا آغاز سدۀ 14ق/20م به دست شریفان یمن اداره می شد، و در 1321ق/1903م به عنوان آخرین ولایت یمن به ولایات تحت الحمایۀ انگلیس در این سرزمین ضمیمه شد. انگلیسیها توسط افسری که ظاهراً به دین اسلام گرویده، و دختر حاکم بیحان را به همسری گرفته بود، موفق شدند این منطقه را تحت نفوذ خود درآوردند ( باوزیر، همانجا؛ سعید، 187 ) .
نام بیحان در گزارشهای مربوط به حوادث جنوب و شرق یمن در فاصلۀ دو جنگ اول و دوم مکرراً به چشم می خورد که حاکی از اهمیت این منطقه است ( نک‍: ماکرو، 120، 122؛ جرافی، 311؛ اوبالانس، 148 - 149، 221؛ صایدی، 116 ) . در 1328ق/1949م، شریف بیحان برای جلوگیری از ورود قاچاق به این منطقه، با حمایت انگلیسیها مرکز گمرگی در ناحیۀ نحدمَرقَد برپا کرد؛ اما حکومت یمن با این کار مخالفت کرد و در پی آن درگیریهایی میان طرفین به وقوع پیوست که به «واقعۀ بیحان» معروف است. برای حل اختلاف، مسئله به سازمان ملل متحد ارجاع شد، اما نتیجه ای به دست نیامد و اختلاف همچنان حل نشده باقی ماند ( نک‍: ماکرو، 178 - 182 ) ؛ و به رغم آنکه گفت وگوهایی میان طرفین برای حل اختلاف مرزی در مهر 1329ش/اکتبر 1950 ( همو، 183 ) صورت گرفت، توافقی قطعی به دست نیامد و در 1334ش/1955م بار دیگر درگیریهایی آغاز شد که تا 1336ش/1957م ادامه یافت ( همو، 201، 205، 210 - 211 ) . سرانجام، با تأسیس جمهوری یمن در 1346ش/1967م، بیحان به این کشور ملحق شد ( EI2 ) .
نام بیحان بر چند محل و شهر دیگر در یمن نیز اطلاق می شود: 1. شهر بیحان واقع در جَوف که امروزه جز ویرانه هایی از آن برجای نمانده است؛ 2. بیحان الاعماس، واقع در جنوب وادی مَسوَر؛ 3. ذوبیحان، روستایی در شهرستان العََشّه؛ 4 - 6. سه روستا به همین نام در شمال غرب ذَمار و غرب صنعا؛ 7. بیحان النقب و کوه بیحان در حجریه ( مقحفی، 1/208 - 209؛ ترسیسی، الیمن. . . ، 209؛ علی، 5/12؛ ثور، 487 - 488 ) .
مآخذ: ابوعزالدین، نجیب سعید، الامارات الیمنیة الجنوبیة، بیروت، 1409ق/1989م؛ اوبالانس، ادگار، الیمن، الثورة و الحرب، ترجمۀ عبدالخالق محمد لاشید، قاهره، 1990م؛ باوزیر، سعید عوض، معالم تاریخ الجزیرةالعرب، عدن، 1996م؛ بعکر، عبدالرحمان، کواکب یمنیة فی سماء الاسلام، بیروت، 1990م؛ ترسیسی، عدنان، بلادسبأ و حضارات العرب الاولیٰ، بیروت، 1990م؛ همو، الیمن و حضارةالعرب، بیروت، دار مکتبةالحیاة؛ ثور، عبدالله احمد محمد، هذه هی الیمن، بیروت، 1985م؛ جرافی یمنی، عبدالله، المقتطف من تاریخ الیمن، به کوشش زیدبن علی وزیر، بیروت، 1987م؛ سعید، امین، الیمن، قاهره، 1959م؛ صایدی، احمد قاید، المادةالتاریخیة فی کتابات نیبور عن الیمن، بیروت، 1990م؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1973م؛ کحاله، عمررضا، جغرافیة شبه جزیرةالعرب، به کوشش احمد علی، مکه، 1964م؛ ماکرو، اریک، الیمن و الغرب، ترجمۀ حسین بن عبدالله عمری، دمشق، 1987م؛ مقحفی، ابراهیم احمد، معجم البلدان و القبائل الیمنیة، بیروت، 1422ق/2002م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرةالعرب، به کوشش محمدبن علی اکوع. صنعاء، 1982م؛ نیز: EI2
ستارعودی