بیت الحکمه

/beytolhakame/

لغت نامه دهخدا

بیت الحکمه. [ ب َ تُل ْ ح ِ م َ ] ( اِخ ) نام مرکزی علمی است که مأمون عباسی در بغداد تأسیس کرد و در آن کتابخانه بزرگی فراهم شد و گروهی از مترجمان گرد آمدند و کتب اوایل را به عربی ترجمه کرده مدون می ساختند ضمناً رصدخانه های بغداد و دمشق نیز وابسته بدین مرکز بود. خزانةالحکمة. || ( ع اِ مرکب ) ( اصطلاح عرفان ) عبارت از قلبی است که اخلاص بر او غالب شود. ( اصطلاحات شاه نعمت اﷲ از فرهنگ مصطلحات عرفا تألیف سجادی ).

فرهنگ فارسی

یا دارالعلم کتابخانه ای در بغداد که به امر مامون عباسی( ۲٠۲ - ۱۹۸ ه.ق ) تاسیس شد و بعضی دانشمندان نصا را در آن مولفات یونانی قدیم را به عربی نقل کردند.
( اسم ) ۱ - خانه دانش . ۲ - قلبی که اخلاص بر آن غالب باشد

فرهنگ عمید

۱. خانۀ حکمت، خانۀ دانش.
۲. (تصوف ) قلبی که اخلاص بر آن غالب باشد، دلی که با نور حکمت و معرفت روشن شده.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] بِیْتُ الْحکْمه، یا خزانةالحکمه، کتابخانه دولتی بغداد که دست کم از اواخر عصر هارون تا پایان خلافت مأمون فعال بود، اما از سده ۴ق/۱۰م تنها شماری از کتاب های آن به طور پراکنده دردست بود.
بِیْتُ الْحکْمه، یا خزانةالحکمه، کتابخانه دولتی بغداد که دست کم از اواخر عصر هارون تا پایان خلافت مأمون فعال بود، اما از سده ۴ق/۱۰م تنها شماری از کتاب های آن به طور پراکنده دردست بود.تصویری که مراجع کهن از بیت الحکمه به دست می دهند، با تصور پژوهش گران معاصر از چیستی و کارکرد آن، تفاوتی شگرف دارد. به عبارت دیگر تقریباً همه آنچه دراین گونه مآخذ آمده، و بیش از آن که مستند به منابع معتبر باشد، متکی بر حدس و گمان بسیار و نیز مقایسه آن با نهادهای علمی کهن، یا بازسازی براساس الگوی نهادهای علمی معاصر است.
مآخذ و نویسندگان معاصر
بیشتر مؤلفان معاصر، این نهاد را سازمانی دولتی، بسیار منظم و گسترده وصف کرده اند که همه فعالیت های علمی عصر اول عباسی در قالب آن صورت گرفته است.گویا علت روی آوردن محققان به گمان های بسیار، اطلاق عنوان گمراه کننده «بیت الحکمه» بر این نهاد، بوده است.اینان براساس تشابهی که به رغم خود میان عبارت بیت الحکمه و موزه اسکندریه یا بخشی از آن موسوم به «سراپیوم کهن» یافته اند، گاه حوزه علمی اسکندریه و گاه جندی شاپور را الگوی بیت الحکمه، و اقدامات منسوب به اسکندر، شاهان ساسانی و بطالسه مصر در گردآوری آثار مختلف آن ها را نیز سرمشق خلفای عباسی دانسته اند. در نتیجه اینان بیت الحکمه یا بخشی از آن را، یک دارالترجمه رسمی و زیر نظر شخص خلیفه، برای نگهداری و ترجمه آثار یونانی و دیگر زبان ها به عربی دانسته اند که مترجمان بسیار در آن مشغول به کار بوده اند. برخی از این فراتر رفته، و اصولاً هدف از تأسیس بیت الحکمه را سامان دادن به کار ترجمه بر شمرده اند. در نتیجه هنگام پرداختن به بیت الحکمه، به جای توجه به آنچه از این نهاد معلوم است، بیشتر از ویژگی های مختلف نهضت ترجمه و شیوه حنین بن اسحاق در ترجمه و مسائلی از این قبیل سخن رانده اند برخی دیگر به این نیز بسنده نکرده، ارصاد دوره عباسی را نیز از جمله وظایف بیت الحکمه و رصدخانه شماسیه بغداد و گاه رصدخانه کوه قاسیون دمشق را بخشی از بیت الحکمه دانسته اند. برخی دیگر نیز بیت الحکمه را یک کتابخانه عمومی بزرگ به شمار آورده اند. جالب آن که اغلب این محققان به همان اندک شواهد مذکور در مراجع کهن که تنها بر وجود بیت الحکمه، و کار کردن چند دانشمند مشهور در آن دلالت دارد، استناد نکرده اند و اغلب مطالب مآخذ دست چندم را تکرار، و گاه در نقل از این گونه مآخذ نیز اغراق بسیار کرده اند.
← یوسف عش
تاریخچه ساختگی بیت الحکمه در آثار معاصر را می توان مشاهده کرد.مؤلفان معاصر، با تصوری که از کارکرد بیت الحکمه داشته اند. برخی اخبار و روایات تاریخی را به زعم خود تفسیر کرده، و تاریخچه ای برای بیت الحکمه رقم زده ، و گاه با دقتی شگفت انگیز درباره جزئیات آن سخن رانده اند.
← شکل گیری بیت الحکمه
...

[ویکی شیعه] بیت الحکمه یا خزانة الحکمه کتابخانه ای بوده که در روزگار هارون الرشید، دست کم پیش از نابودی برمکیان در ۱۸۷ق/۸۰۳م، وجود داشته، در اواخر روزگار مأمون (یعنی زمانی که ماجرای محنه پیش آمد)، جلسات مناظره، گاه با شرکت خلیفه نیز درآن برگزار می شده، و در سدۀ ۴ق کتاب های آن پراکنده شده بوده است.
تصویری که مراجع کهن از بیت الحکمه به دست می دهند، با تصور پژوهش گران معاصر از چیستی و کارکرد آن، تفاوتی شگرف دارد. بیشتر مؤلفان معاصر، این نهاد را سازمانی دولتی، بسیار منظم و گسترده وصف کرده اند که همۀ فعالیت های علمی عصر اول عباسی در قالب آن صورت گرفته است. برخی با توجه به اینکه شواهدی اندک، اما مطمئن دربارۀ وجود بیت الحکمه در روزگار هارون دردست است، با استناد به سخن ابن جلجل پنداشته اند که این کتابها به بیت الحکمه راه یافته، هارون نیز بی درنگ ابن ماسویه را به ریاست آنجا برگزیده، به ترجمۀ آثار فرمان داده است.
بیت الحکمه هیچ نقش مستقیمی در نهضت ترجمه نداشته است و مترجمان عمدتاً با پشتیبانی برخی دولتمردان دانشور و دانش دوست (و نه پشتیبانی دولت) به کار مشغول بوده اند.

[ویکی اهل البیت] بزرگ ترین و معتبرترین کتابخانه های جهان اسلام در سده های نخستین اسلامی در بغداد را بیت الحکمه می دانند که می توان آن را نخستین کتابخانه عمومی یا نیمه عمومی و دانشگاهی در تاریخ اسلام دانست. در منابع اسلامی، این کتابخانه به اسامی گوناگونی چون خزانه الحکمه، خزانه المأمون، خزانه الکتب و دارالحکمه معرفی شده، اما با نام بیت الحکمه بیشتر آوازه یافته است. کلمه "حکمت" در مفهوم عام، شامل علومی چون طب، نجوم، هیئت، طبیعیات، ریاضیات، الهیات، منطق، و فلسفه بوده است.
از تاریخ دقیق تأسیس بیت الحکمه اطلاع دقیقی در دست نیست. نخستین سنگ بنای آن در زمان انتقال خلافت از بنی امیه به بنی عباس در سال 132 ق. نهاده شده است؛ زیرا نوشته اند که خلفای بنی عباس، از جمله ابوجعفر منصور (158 ق)، اهتمام بسیاری به جمع آوری کتب قدیمی و ترجمه آنها داشته اند؛ چنان که منصور طیّ نامه ای از پادشاه روم خواست تا کتاب های حاکمان یونانی را برای وی بفرستد و پادشاه روم کتاب های اقلیدس را همراه برخی کتب دیگر برای او فرستاد.
منصور کتاب های دیگری نیز به زبان های پهلوی، فارسی، سریانی و عبرانی فراهم و خزانه ای از کتب مختلف بنیاد کرد. این خزانه پس از منصور به مهدی عباسی (169 ق)، که او نیز به ترجمه این گونه کتب علاقه بسیار داشت، رسید؛ سپس آن گنجینه همراه با برخی کتاب های تألیف شده در زمان مهدی به هارون الرشید به ارث رسید و هارون با استفاده از خزانه منصور و مهدی و نیز مجموعه ها و کتاب های دیگری که فراهم ساخت، اقدام به تأسیس بیت الحکمه کرد ولی شالوده نخستین آن همان خزانه های کتب منصور و مهدی بوده است. بر این اساس، تاریخ تقریبی تأسیس بیت الحکمه به پیش از سقوط برامکه (187 ق) بازمی گردد؛ زیرا بنابر شواهد تاریخی، برامکه در تأسیس بیت الحکمه و ترجمه کتب از زبان های دیگر به زبان عربی نقش اساسی داشته اند.
در برخی منابع آمده است که بیت الحکمه در زمان هجوم سپاهیان هارون الرشید به روم شرقی (بیزانس) در سال 181 ق. دایر بوده است و افرادی در آن به کار ترجمه و تألیف و استنساخ کتب مشغول بوده اند. بیت الحکمه در زمان هارون پیشرفت بسیار کرد، اما درخشش و اوج شهرت آن مدیون اهتمام فراوان مأمون عباسی است که این مرکز تحول چشمگیری پیدا کرد و در حقیقت به صورت مؤسسه ای علمی و فرهنگستانی درآمد و علاوه بر تألیف و ترجمه و نقل کتب مختلف به زبان عربی، مرکزی برای بحث و مناظره، تدریس و مطالعه معارف بشری در سطوح عالی، رصد کردن ستارگان و جمع آوری کتب و استنساخ آنها نیز به شمار می رفت.
از این رو، در بسیاری از منابع اسلامی تأسیس بیت الحکمه به مأمون نسبت داده شده و مطالبی نقل گردیده که نشان دهنده علاقه فراوان مأمون به حکمت و فلسفه و علوم قدیمی یونانی، هندی و ایرانی است. ابن ندیم به یکی از این مطالب اشاره کرده و سپس نوشته است که از آن پس مأمون به پادشاه روم نامه نوشت و از او خواست تا کتاب های خزانه روم را که حاوی علوم قدیمی یونانی بود، برای وی بفرستد. پادشاه روم گرچه در ابتدا امتناع ورزید، پس از مشاوره با تنی چند از درباریان، آن کتاب ها را برای مأمون به بغداد فرستاد.
شماری از مورخان نوشته اند که مأمون حدود صد بار شتر کتاب از قسطنطنیه به بغداد حمل کرد که دارای ذخایر گرانبهایی چون کتاب های بطلمیوس و مانند آن بود. انتقال این کتاب ها بر اساس پیمان نامه صلحی بود که با امپراتور میخائیل سوم بسته شد و از شرایط آن، انتقال یکی از کتابخانه های مهم قسطنطنیه به بغداد بود. ابن نباته نیز در ذیل شرح حال سهل بن هارون فارسی اشاره کرده است که از جزیره قبرس نیز کتاب هایی برای مأمون به بغداد آوردند.
این داستان را با اختلاف بسیار، دیگران نیز آورده اند. قفطی در شرح حال ارسطو آورده است که مأمون به پادشاه روم نامه نوشت تا کتاب های حکمت ارسطو را برای وی بفرستد. پادشاه روم که از مأمون شکست خورده بود، چاره ای جز اطاعت ندید زیرا این داستان پس از فتح شهرهای آنقره (آنکارا)، عموریّه و دیگر شهرهای روم (به سال 190 ق) اتفاق افتاد و کتاب های فراوانی از آنجا به بغداد منتقل گردید که از جمله یحیی بن ماسویه مأمور ترجمه آنها شد. این داستان ها، اگر صحت داشته باشد، نشان می دهد که حمل کتاب از روم به بغداد چند بار تکرار شده است؛ زیرا داستان های نقل شده با هم اختلاف فراوان دارند.
مأمون نیز از خراسان به مقدار صد بار شتر کتاب نفیس و گرانبها به بغداد منتقل ساخت؛ چنان که نوشته اند از حاکم صقلیّه نیز کتاب هایی درخواست کرد، که برای وی فرستاده شد.

دانشنامه آزاد فارسی

بِیتُ الحِکْمه
نخستین مؤسسۀ علمی و فرهنگستانی در تاریخ اسلام که در بغداد فعالیت داشته و در نهضت ترجمه و انتقال دانش هندی، یونانی، و ایرانی به فرهنگ و تمدن اسلامی نقشی بزرگ ایفا کرد. سنگ بنای بیت الحکمه در آغاز خلافت عباسیان با گردآوری کتاب هایی که ابوجعفر منصور (۱۳۶ـ۱۵۸ق) آغاز کرد نهاده شد. خلفای بعد از او، به خصوص هارون الرشید، بر غنای کتابخانه که خزانةالحکمه خوانده می شد افزودند، ولی اوج فعالیت آن در دوره مأمون عباسی (۱۹۸ـ۲۱۸ق) بود. خاندان ایرانی تبار برمکیان در تأسیس بیت الحکمه و نهضت ترجمه نقشی چشمگیر داشتند. بیت الحکمه علاوه بر کتابخانه دارای رصدخانه و مرکزی برای بحث و مناظره، تدریس، ترجمه و استنساخ کتاب بود و عدۀ زیادی از دانشمندان، مترجمان، کاتبان و صحافان در آن جا به کار اشتغال داشتند. به دلیل علاقه و توجه خلفا، به خصوص مأمون، مجموعۀ عظیمی از آثار یونانی، ایرانی و هندی در بیت الحکمه گردآوری شد و بسیاری از آن ها به عربی ترجمه شد. از دانشمندان و مترجمان عالی مقامی که در بیت الحکمه خدمت می کردند می توان از سهل بن هارون فارسی، ادیب و شاعر شعوبی، که نخستین مدیر و رئیس بیت الحکمه بود، و همچنین از سعید بن هارون، برادر سهل، ابوسهل فضل بن نوبخت فارسی، که خازن الکتب (کتابدار) و مدیر بیت الحکمه بود، یحیی (یوحنا) بن ماسویه، سند بن علی یهودی که ریاست رصدخانه را برعهده داشت، و مترجمانی چون یوحنا بن بطریق فیلسوف، حنین بن اسحاق، و پسرش اسحاق بن حنین و دَه ها دانشمند و مترجم دیگر نام برد. سیاهه ای از اسامی مؤلفان و مترجمان بیت الحکمه همراه با اسامی کتاب های آن ها در مقالۀ هفتم کتاب الفهرست ابن ندیم آمده است. این کتاب ها از زبان های یونانی، هندی، پهلوی، و سریانی به عربی ترجمه شده اند. دورۀ شکوفایی بیت الحکمه در عهد مأمون بود. پس از مأمون به دلایل متعدد، ازجمله انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا، فتنه ها و آشوب های سیاسی و نظامی در امپراتوری عباسی، دشمنی سلجوقیان با معتزله و غارت و ویرانی بیت الحکمه موجب شد که این مؤسسه علمی آسیب ببیند. شماری از کتاب های آن را ظاهراً خواجه نصیرالدین طوسی به رصدخانۀ مراغه منتقل کرد. نسخۀ خطی کتاب الفنون الحربیه (کتاب الحیل) از هرثمی شعرانی از یادگارهای کتاب های بیت الحکمه است که امروزه در کتابخانه کوپریلی در ترکیه نگهداری می شود.

پیشنهاد کاربران

بپرس