بنی کاکویه

سلسله ای دیلمی که در نیمۀ اول قرن ۵ق بر جبال، یعنی غرب ایران، به مثابه فرمانروایان مستقل، و سپس به مدتی بیش از یک قرن همچون حاکمان خراج گذار سلجوقیان، در یزد حکومت کردند. بنیادگذار این سلسله علاء الدوله ابوجعفر محمّد بن دشمنزیار، پسر رستم دشمنزیار و در تواریخ به ابن کاکویه یا «پسر کاکو» معروف است. این سلسله را از آن روی بنی کاکویه خوانده اند که علاء الدوله دایی (کاکو) سیده خاتون، مادر مقتدر مجدالدوله رستم بن فخرالدوله امیر ری بود. مجدالدوله، امیر ری، علاء الدین محمد را در منصب حاکم اصفهان گماشت (ح ۳۹۸ق) و چنین شد که سلطۀ کاکویه بر آن شهر تا عهد سلجوقی ادامه یافت (۴۴۳ق). ابوجعفر در ۴۱۴ق همدان را از آن خود ساخت و در ۴۱۷ شورش کردهای گوران را فرونشاند. در ۴۱۸ حملۀ مشترک اسپهبد باوندی طبرستان و منوچهر بن قابوس را دفع کرد و بر جبال غربی و بخشی از کردستان دست یافت. افزایش قدرت برایش القابی چون علاء الدوله، علاءالدین و فخرالمله به ارمغان آورد. چون محمود غزنوی ری را گرفت (۴۲۰ق) مسعود، پسر محمود علاء الدین محمّد را به خطر افکند و او به خوزستان گریخت، امّا دوباره به قدرت بازگشت و یزد را (احتمالاً در ۴۲۱ق) گرفت و سکه به نام خود زد. با زوال قدرت غزنویان، محمّد مدتی کاملاً مستقل بود، امّا افزایش قدرت سلجوقیان او را چنان در فشار گذاشت که به دور اصفهان حصاری مستحکم کشید (۴۲۹ق). علاء الدین در ۴۳۳ درگذشت و پسرش ظهیرالدین ابومنصور فرامرز باطغرل از در دوستی درآمد و طغرل او را حاکم ری و اصفهان کرد. اَبوحَرب، برادر فرامرز کوشید به پشت گرمی بوییان فارس و خوزستان، اصفهان را از چنگ برادر به درآورد، امّا توفیق نیافت. طغرل در ۴۳۳ وارد اصفهان شد، باروی شهر را ویران کرد و آن جا را پایتخت خود قرار داد و در عوض حکومت یزد و ابرکوه را به فرامرز واگذار کرد. برادر دیگرش، ابوکالیجار گرشاسپ که در حیات پدر حاکم همدان و نهاوند بود، با طغرل در افتاد و شکست خورد، به خوزستان گریخت و همان جا درگذشت (۴۳۳). علی، پسر فرامرز، حاکم یزد، با دختر چغری بیگ ازدواج کرد (۴۶۹ق) و بیشتر روزگار خود را در اصفهان در دربار ملکشاه سلجوقی گذراند و سرانجام در نبردی نزدیک ری کشته شد. پسر او هم که گرشاسپ نام داشت، حاکم یزد و به سلطان محمّد بن ملکشاه و بعداً پسر او، محمود، وفادار بود لیکن چون مغضوب محمود واقع شد، به سنجر روی آورد (۵۱۳) و در نبرد ساوه به یاری او شتافت. ظاهراً این گرشاسپ در دشت قطوان، در جنگ با قراختاییان کشته شد (۵۳۶ق). گویا از او فرزند ذکوری باقی نمانده بود، امّا دخترش با یکی از اتابکان یزد وصلت کرد و حکومت یزد به اتابکان رسید. مورخان علاء الدین محمد را به سیاست و کیاست و فراست ستوده اند. او از ابن سینا حمایت کرد و ابن سینا دانشنامۀ علایی را به نام او نوشت. امیر معزی نیز قصایدی در مدح وی سروده است. بنی کاکویه در یزد مدارس و مساجد و کاروان سراها بنا کردند و قنات های متعدد از ایشان به یادگار ماند.