بلخی زبان و آثار. بَلخی، زبان و آثار
از شاخۀ جنوبی گروه شرقی زبان های ایرانی میانه، زبان مردم بلخ باستان. بلخی، زبان مادری فرمانروایان کوشانی بود که در قرون نخستین میلادی، پادشاهی کوچکی را در شمال افغانستان برپا کرده بودند. ابوریحان بیرونی در قرن ۵ق زبان ناحیۀ بلخ را، که در آن زمان طخارستان نامیده می شد، طخاری می نامد. این زبان متروک شده و به دورۀ جدید نرسیده است. بلخی یگانه زبان ایرانی میانه است که نظام نوشتاری آن بر الفبای یونانی بنا نهاده شده و این امر حاصل تسلط سلوکیان و فرهنگ یونانی، در طول دو قرن، بر سرزمین بلخ است. خط یونانی ـ بلخی با ۲۵ حرف، از چپ به راست نوشته می شده و دارای دو گونۀ اصلی متمایز است: صورت راست گوشه یا کتیبه ای و صورت تحریری پیوسته. آثار برجای مانده از این زبان که به قرون ۱ تا ۹ م تعلق دارد، مشتمل است بر سکه، کتیبه، مُهر، و دست نوشته. مهم ترین اثر برجای مانده از زبان بلخی سنگ نوشتۀ ۲۵ سطریِ سُرخ کتل، متعلق به قرن ۲م است. این کتیبه در مدخلِ دژـ معبدِ بغلان، در سرخ کتل نصب شده و شامل ۱۸۰ واژه است. متن سنگ نوشته اشاره به چاهی دارد که نو کونزوک، بانی کتیبه و سازندۀ آن، کنده است تا مانع تخلیۀ معبد کنیشکه در بغلان شود. سنگ نوشتۀ کنیشکۀ بزرگ مکشوف در بغلان، سنگ نوشته های پاکستان (متعلق به قرن ۹م)، و تعداد بسیاری دیوارنوشته به خط تحریری از دیگر آثار برجای مانده از این زبان است. دست نوشته ای به زبان بلخی و خط مانوی (مکشوف در ترکستان چین) که احتمالاً در فاصلۀ قرون ۷ـ۹م نوشته شده، دارای ارزش زبان شناختی همسنگ کتیبۀ سرخ کتل است. سکه ها به شاهان کوشانی تعلق دارند و دربردارندۀ اسامی و القاب شاهانی نظیر کنیشکه به خط تحریری یونانی ـ بلخی اند. بر نخستین سکه های کوشانی زبان و خط یونانی و بر سکه های بعدی، بیشتر زبان بلخی به کار رفته است. ۴۰ مُهرِ نوشته دار منقوش به اسامی و القاب به خط تحریری یونانی ـ بلخی نیز از این زبان برجای مانده است. به اندک آثار بازمانده از این زبان، شماری وام واژۀ بلخی در دیگر زبان های شناخته را باید افزود. مثلاً واژۀ خدیو (زبان فارسی) در اصل واژه ای بلخی است. داوری، فرهنگی از واژه های بلخی با معادل های آلمانی منتشر کرده است (هایدلبرگ، ۱۹۸۲). ادبیات زبان بلخی از نظر زبان شناختی اهمیت بسیار دارد و از لحاظ ادبی حوزه ای گسترده برای پژوهش و تحقیق است.
از شاخۀ جنوبی گروه شرقی زبان های ایرانی میانه، زبان مردم بلخ باستان. بلخی، زبان مادری فرمانروایان کوشانی بود که در قرون نخستین میلادی، پادشاهی کوچکی را در شمال افغانستان برپا کرده بودند. ابوریحان بیرونی در قرن ۵ق زبان ناحیۀ بلخ را، که در آن زمان طخارستان نامیده می شد، طخاری می نامد. این زبان متروک شده و به دورۀ جدید نرسیده است. بلخی یگانه زبان ایرانی میانه است که نظام نوشتاری آن بر الفبای یونانی بنا نهاده شده و این امر حاصل تسلط سلوکیان و فرهنگ یونانی، در طول دو قرن، بر سرزمین بلخ است. خط یونانی ـ بلخی با ۲۵ حرف، از چپ به راست نوشته می شده و دارای دو گونۀ اصلی متمایز است: صورت راست گوشه یا کتیبه ای و صورت تحریری پیوسته. آثار برجای مانده از این زبان که به قرون ۱ تا ۹ م تعلق دارد، مشتمل است بر سکه، کتیبه، مُهر، و دست نوشته. مهم ترین اثر برجای مانده از زبان بلخی سنگ نوشتۀ ۲۵ سطریِ سُرخ کتل، متعلق به قرن ۲م است. این کتیبه در مدخلِ دژـ معبدِ بغلان، در سرخ کتل نصب شده و شامل ۱۸۰ واژه است. متن سنگ نوشته اشاره به چاهی دارد که نو کونزوک، بانی کتیبه و سازندۀ آن، کنده است تا مانع تخلیۀ معبد کنیشکه در بغلان شود. سنگ نوشتۀ کنیشکۀ بزرگ مکشوف در بغلان، سنگ نوشته های پاکستان (متعلق به قرن ۹م)، و تعداد بسیاری دیوارنوشته به خط تحریری از دیگر آثار برجای مانده از این زبان است. دست نوشته ای به زبان بلخی و خط مانوی (مکشوف در ترکستان چین) که احتمالاً در فاصلۀ قرون ۷ـ۹م نوشته شده، دارای ارزش زبان شناختی همسنگ کتیبۀ سرخ کتل است. سکه ها به شاهان کوشانی تعلق دارند و دربردارندۀ اسامی و القاب شاهانی نظیر کنیشکه به خط تحریری یونانی ـ بلخی اند. بر نخستین سکه های کوشانی زبان و خط یونانی و بر سکه های بعدی، بیشتر زبان بلخی به کار رفته است. ۴۰ مُهرِ نوشته دار منقوش به اسامی و القاب به خط تحریری یونانی ـ بلخی نیز از این زبان برجای مانده است. به اندک آثار بازمانده از این زبان، شماری وام واژۀ بلخی در دیگر زبان های شناخته را باید افزود. مثلاً واژۀ خدیو (زبان فارسی) در اصل واژه ای بلخی است. داوری، فرهنگی از واژه های بلخی با معادل های آلمانی منتشر کرده است (هایدلبرگ، ۱۹۸۲). ادبیات زبان بلخی از نظر زبان شناختی اهمیت بسیار دارد و از لحاظ ادبی حوزه ای گسترده برای پژوهش و تحقیق است.
wikijoo: بلخی،_زبان_و_آثار