بطلمیوس قلوذی. [ ب َ ل َ س ِ ق َ ] ( اِخ ) حکیمی بوده یونانی. ( برهان ). منجم معروف و مشهور که درمائه دویم میلادی در مصر متولد گردید. این دانشمند چنان فرض کرد که زمین ثابت و ساکن و مرکز عالم است وفرضیات این منجم تا ظهور معلم معروف کوپرنیک مسلم بود مثل آنکه هنوز در نزد بیشتر منجمین ایران مسلم است و بعد بواسطه این دانشمند فرضیات بطلمیوس باطل گردید. ( ناظم الاطباء ). نام حکیم یونانی صاحب کتاب مجسطی. ( غیاث ). نام حکیمی از حکمای یونان. ( منتهی الارب ). عالم نجوم. ( مجمل التواریخ و القصص چ 1 ص 126 ). نام حکیمی در یونان قدیم که در علم هیئت مشهور است. ( فرهنگ نظام ). بطلمیوس حکیم که در فن هندسه و نجوم بی نطیر بود. ( از حبیب السیر چ خیام ص 167 ). در التفهیم بیرونی مکرر از او و رصد او و کتاب او یاد شده است. رجوع به التفهیم بیرونی شود. صاحب کتاب المجسطی است که در دوران ادریانوس و انطیتوس بوده و در همان روزگار ستارگان را رصد کرده و کتاب المجسطی را برای یکی از این دو تن تألیف کرد وی نخستین کسی است که اسطرلاب کروی و آلات نجومی و مقیاسهای رصدی را ساخت. گویند پیش ازوی گروهی ستارگان را رصد کرده اند که از آن جمله ابرخس است و بقولی این شخص استاد بطلمیوس بوده و از او آموخته است و رصد کردن جز به آلتی امکان پذیر نبوده واولین رصدکننده طبعاً سازنده آن آلت خواهد بود. ( ترجمه ابن الندیم ص 482 ). او راست : کتاب مجسطی. کتاب الموالید. کتاب الحرب و القتال. کتاب استخراج السهام. کتاب تحویل سنی العالم. کتاب تحویل سنی الموالید. کتاب المرض و شرب الدواء. کتاب الاربعه و او را به شاگرد خود سوری خطاب کرده و این کتاب را ابراهیم بن الصلت نقل و حنین بن اسحاق اصلاح کرده است و مقاله اولی را اوطوقیوس تفسیر کرده و ثابت آنرا گردآورده و معانی آنرا بدست داد. و عمر ابن الفرخان و ابراهیم بن الصلت و نیریزی و بتانی آنرا تفسیر کرده اند. و نیز کتاب فی سیر السبعه. کتاب فی اسراء والمحبسین. کتاب فی اسرالسعود و اصطناعها. کتاب الخصین ایهما یفلح. کتاب ذوات الذوائب. کتاب یعرف با لسابع. کتاب القرعة مجدول. کتاب اقتصاص احوال الکواکب. کتاب الثمره و آنرا احمدبن یوسف مصری مهندس تفسیر کرده است. کتاب جغرافیافی المعمور وصفة الارض و این کتاب را یکبار برای کندی بد ترجمه کرده اند پس از آن ثابت ترجمه دیگری بعربی کرده و آن ترجمه بسیار خوبی است و سریانی آن نیز هست. ( از ابن الندیم ). عالم هندسه و هیئت دان معروف یونانی که در نیمه اول قرن دوم میلادی در اسکندریه مصرمیزیسته. از تألیفاتش اطلاعاتی راجع بزندگانی او بدست نمی آید. معروف ترین تألیف او بیونانی به مقاله سونتاکسیس ( مجموعه بزرگ ) موسوم است و این تألیف را اکنون به اسمی که اعراب به آن داده اند المَجَسط نامند. این تألیف از 13 کتاب ترکیب شده است و حاوی تمامی چیزهایی است که از حیث علوم ریاضی ( مخصوصاً هندسه ) و هیئت باعث شهرت بطلمیوس گردید. تألیف دیگرش جغرافیای اوست که دارای هشت کتاب است. هیئت بطلمیوس چنانکه معلوم است حالا بهیئت قدیم معروف است و از زمان کپرنیک هیئت دان لهستانی که در نیمه اول قرن پانزدهم میلادی درگذشته ، هیئت بطلمیوس را باطل میدانند. اما جغرافیای وی برای تاریخ عهد قدیم اهمیتی بسزا دارد و برای تاریخ قدیم ایران هم مفید است. زیرا او نخستین کسی بود که درجات طول و عرض را تعیین نمود و موقع هر محل را بدرجات معمول کرد. دو کتاب مجسطی و جغرافی او مانند دستورالعمل دانشمندان یونانی اسکندریه بود و در اوایل دوره اسلامی هم بزبان عربی ترجمه شد و مدت زیادی علمای اسلام بشرح و تحشیه و تدریس آثار او پرداختند و بعدها بر اثر ترقی علوم در هیئت و جغرافی و اکتشافات جدید نقایص آثار وی را تکمیل و اصلاح کردند. مجسطی را از زبان عربی به لاتینی ترجمه کردند و نام آنرا «الماجست » نهادند که تحریفی است از المجسطی و متن اصلی یونانی آنرا مدتها بعد پیدا کردند. کلیات آثارش مکرر در اروپا چاپ شده است. ( از ایران باستان چ 2 جیبی ص 2177 و قاموس الاعلام ترکی ج 2 ). و رجوع به روضات الجنات چ 1 ص 134 و تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی و عیون الانباء و الحلل السندسیه و فرهنگ ایران باستان و شعوری ج 1 ورق 168 و الموسوعة العربیة و سیر حکمت ج 1 چ 1 ص 83 و حکمت اشراق ص 156 و نخبةالدهر ص 267 و لغات تاریخیه و جغرافیه ترکی ج 2 و تتمه صوان الحکمة ص 208، 210 و تاریخ اسلام و فارسنامه ابن البلخی ص 16 و نزهةالقلوب ج 3 ص 99 و تاریخ گزیده ص 72 و الجماهر و تاریخ الحکماء قفطی شود.
فرهنگ فارسی
حکیمی بوده یونانی ٠ منجم معروف و مشهور که در مائه دویم بعد از میلاد مسیح در مصر متولد گردید ٠ این دانشمند چنان فرض کرد که زمین ثابت و ساکن و مرکز عالم است و فرضیات این منجم تا ظهور معلم معروف کوپرنیک مسلم بود مثل آنکه هنوز در نزد بیشتر منجمین ایران مسلم است و بعد بواسط این دانشمند فرضیات بطلمیوس باطل گردید ٠
