حاج امین الضرب و اولین دستگاه تولید برق
تاریخچۀ برق رسانی در ایران. ناصرالدین شاه برق را در فرنگ دید و خواهان آن شد. حدود ۱۲۶۴ش نخستین لامپ های برق، کاخ گلستان و تکیۀ دولت را (در محل مسجد ارگ کنونی) روشن کرد. در ۱۲۷۹ مظفرالدین شاه دستور روشن ساختن فضای بارگاه امام هشتم را داد. به این ترتیب نخستین ماشین تولید گاز از زغال سنگ و سپس دستگاه تولید برق از همین گاز در مشهد نصب و راه اندازی شد؛ حاج امین الضرب (پسر) در ۱۲۸۴ تهران را با برق آشنا ساخت. در ۱۳۱۰ نخستین قرارداد دولتی با شرکتی بلژیکی برای چراغ برق تنظیم شد و شهرداری تهران کار توسعۀ جدی برق را در تهران آغاز کرد و شش سال و نیم بعد نیروگاهی به نام کارخانۀ برق اشکودا راه اندازی شد. در برنامه های هفت سالۀ اول (آغاز ۱۳۲۷) و هفت سالۀ دوم (آغاز ۱۳۳۴) برق جایگاه مهمی نداشت، ولی برنامه ریزان سوم، برق را شالودۀ رشد صنعتی برشمردند و در برنامۀ چهارم کشور، برق جایگاه اصلی خود را پیدا کرد. در چارچوب برنامۀ نخست، برای روشنایی برق خانگی برنامه ریزی شده بود و ۱۶۷طرح به اجرا درآمد که ۱۴۴ طرح تا پایان برنامه (۱۳۳۴) به پایان رسید. در برنامۀ دوم توسعه، اجرای سه طرح بزرگ سدسازی جایگاه ویژه ای یافت (سدهای کرج، دز و سپید رود). در ۱۳۳۶ تعداد مشترکان بالقوه سه برابر مشترکان موجود بود و درصد اشباع مصرف از ۳۲درصد فراتر نمی رفت. فکر ایجاد شبکه های فشار قوی طی برنامۀ دوم جدی تر شد و نخستین خط انتقال در کشور که خط انتقال ۱۳۲ کیلوولتی میان اهواز و آبادان بود، در ۱۳۳۷ برپا شد و در ۱۳۳۸ به بهره برداری رسید؛ نیروگاه تجاری آلستوم با گنجایش ۵۰مگاوات هم در این سال به بهره برداری رسید. سپس خط ۱۳۲کیلوولتی کرج ـ تهران، نیروگاه سد امیرکبیر را به نیروگاه طرشت ـ تهران وصل کرد و در ۱۳۴۱ به بهره برداری رسید؛ در همین سال مسئلۀ تشکیل سازمان برق ایران به صورت یک دستگاه غیراجرایی پیشنهاد شد. در تاریخ ۱۳/۱۰/۱۳۴۱ لایحۀ قانونی تأسیس سازمان برق ایران تصویب و در مرداد ۱۳۴۲ آغاز به کار کرد. عمر این سازمان بسیار کوتاه بود زیرا ساختار کلی تر و کلان تر وزارت آب و برق در دستور کار قرار گرفت. قانون تشکیل این وزارت خانه در ۲۲ اسفند ۱۳۴۲ از تصویب مجلس شورا گذشت و در ۲۶ اسفند ۱۳۴۲ به تصویب مجلس سنا رسید. در این سال نخستین خط ۲۳۰کیلوولتی در ایران میان سد دز و اهواز و حلقۀ دور اهواز به بهره برداری رسید، سد دز با گنجایش ۱۳۰مگاوات راه اندازی شد که گنجایش آن در ۱۳۵۰ به ۵۲۰ مگاوات رسید و بزرگ ترین نیروگاه در منطقۀ خاورمیانه به شمار می آمد. فروردین ۱۳۴۳ لایحۀ تأسیس وزارت آب و برق مشتمل بر پنج ماده به دولت ابلاغ شد و اختیارات مدیرعامل سازمان برنامه به وزیر آب و برق تفویض و خط ۱۳۲کیلوولتی منجیل ـ تهران، که از قزوین می گذشت، آغاز شد و در ۱۳۴۵ به پایان رسید. اساسنامۀ شرکت های برق منطقه نیز در آذر ۱۳۴۳ به تصویب رسید و شرکت های سهامی برق منطقه ای تهران، اصفهان، فارس، جنوب شرقی، خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان، کرمانشاه، همدان، و کردستان پایه گذاری شدند. سازمان برق ایران از اول فروردین۱۳۴۴ به موجب تبصرۀ ۵۰ قانون بودجۀ کل کشور، منحل و در وزارت آب و برق ادغام شد. در این سال برق عمومی (دولتی) تنها یک سوم برق سراسر کشور را تولید می کرد. رفته رفته با گسترش کارها و شرکت های برق منطقه ای، سازمان های آب و برق منطقه ای شکل گرفتند و سرانجام شرکت های توانیر، ساتکاب، سابیر و ... سر برآوردند. سرانجام با ملی کردن صنعت برق، مسئلۀ یکپارچگی مدیریت بر تأسیسات برق موجود و برپایی شرکت های چندگانه زیر یک پوشش سازمانی، یعنی وزارت آب و برق، در کشور تعریف شد. با تصویب قانون توسعۀ مؤسسات برق غیردولتی در ۱۶ تیر ۱۳۴۴ و بر پایۀ مادۀ دو آن، به وزارت آب و برق اجازه داده شد تا کشور را از نظر تأمین برق بدون الزام به پیروی از تقسیمات کشوری به مناطقی تقسیم و به تدریج نسبت به تأسیس شرکت های برق اقدام کند. در پایان ۱۳۴۶، ۸۵درصد از تأسیسات برق در اختیار و مالکیت شرکت های وابسته به وزارت آب و برق درآمد. نیروگاه فرح آباد (بعثت کنونی) در این سال به بهره برداری رسید، شبکۀ ۶۶کیلوولتی شمال شیراز تا مرودشت و خط امیدیه، مارون در ۱۳۴۷ به بهره برداری رسیدند، در ۱۳۴۸ نیروگاه هایی با گنجایش ۱۰ تا ۵۰ مگاوات در مشهد و تبریز بهره برداری شدند و سد سپیدرود راه اندازی شد. نیروگاه شهریار، کرج، اصفهان، مشهد، اهواز، و منجیل نیز تا ۱۳۵۱ به بهره برداری رسیدند. شمار نیروگاه های ۵۰ تا ۱۰۰مگاواتی در ۱۳۵۱ به شش نیروگاه و نیروگاه های بالای ۱۰۰ مگاوات به هفت نیروگاه رسید. در ۱۳۵۳ به موجب لایحۀ قانونی مصوب مجلس در ۲۸/۱۱/۱۳۵۳، وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییر نام پیدا کرد. در ۱۵/۱/۱۳۷۴ ستاد صنعت برق در شرکت توانیر ادغام شد و معاون واحد برق، مدیرعامل شرکت توانیر هم شد و در ۱۳۷۵ نیز بخش نوسازی شرکت توانیر با بهره گیری از اساسنامۀ سازمان برق ایران به صورت شرکت مستقل به نام سازمان توسعۀ برق ایران از پیکر ستادی صنعتی برق جدا شد و بعدها به صورت یکی از زیرمجموعه های شرکت مادر تخصصی توانیر درآمد. در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی، مجموع قدرت نصب شدۀ نیروگاه های کشور ۷,۰۲۴ مگاوات، تعداد مشترکان۳.۴میلیون مشترک و تعداد روستاهای برق دار ۴,۳۶۷ روستا بود. در پایان ۱۳۶۷ قدرت نصب شدۀ نیروگاهی به ۱۳,۶۸۱ مگاوات، تعداد مشترکان به۸.۸میلیون مشترک و تعداد روستاها به ۲۲,۵۲۳ روستا افزایش یافت. تعداد روستاهای برق دار تا پایان شهریور ۱۳۷۹، ۴۷,۸۲۶ روستا و تعداد مشترکان حدود ۲۰میلیون مشترک بود. در تابستان ۱۳۸۰ لایحۀ اصلاح قانون برنامه و تشکیل شورای عالی انرژی تقدیم مجلس شد.
تاریخچۀ برق رسانی در ایران. ناصرالدین شاه برق را در فرنگ دید و خواهان آن شد. حدود ۱۲۶۴ش نخستین لامپ های برق، کاخ گلستان و تکیۀ دولت را (در محل مسجد ارگ کنونی) روشن کرد. در ۱۲۷۹ مظفرالدین شاه دستور روشن ساختن فضای بارگاه امام هشتم را داد. به این ترتیب نخستین ماشین تولید گاز از زغال سنگ و سپس دستگاه تولید برق از همین گاز در مشهد نصب و راه اندازی شد؛ حاج امین الضرب (پسر) در ۱۲۸۴ تهران را با برق آشنا ساخت. در ۱۳۱۰ نخستین قرارداد دولتی با شرکتی بلژیکی برای چراغ برق تنظیم شد و شهرداری تهران کار توسعۀ جدی برق را در تهران آغاز کرد و شش سال و نیم بعد نیروگاهی به نام کارخانۀ برق اشکودا راه اندازی شد. در برنامه های هفت سالۀ اول (آغاز ۱۳۲۷) و هفت سالۀ دوم (آغاز ۱۳۳۴) برق جایگاه مهمی نداشت، ولی برنامه ریزان سوم، برق را شالودۀ رشد صنعتی برشمردند و در برنامۀ چهارم کشور، برق جایگاه اصلی خود را پیدا کرد. در چارچوب برنامۀ نخست، برای روشنایی برق خانگی برنامه ریزی شده بود و ۱۶۷طرح به اجرا درآمد که ۱۴۴ طرح تا پایان برنامه (۱۳۳۴) به پایان رسید. در برنامۀ دوم توسعه، اجرای سه طرح بزرگ سدسازی جایگاه ویژه ای یافت (سدهای کرج، دز و سپید رود). در ۱۳۳۶ تعداد مشترکان بالقوه سه برابر مشترکان موجود بود و درصد اشباع مصرف از ۳۲درصد فراتر نمی رفت. فکر ایجاد شبکه های فشار قوی طی برنامۀ دوم جدی تر شد و نخستین خط انتقال در کشور که خط انتقال ۱۳۲ کیلوولتی میان اهواز و آبادان بود، در ۱۳۳۷ برپا شد و در ۱۳۳۸ به بهره برداری رسید؛ نیروگاه تجاری آلستوم با گنجایش ۵۰مگاوات هم در این سال به بهره برداری رسید. سپس خط ۱۳۲کیلوولتی کرج ـ تهران، نیروگاه سد امیرکبیر را به نیروگاه طرشت ـ تهران وصل کرد و در ۱۳۴۱ به بهره برداری رسید؛ در همین سال مسئلۀ تشکیل سازمان برق ایران به صورت یک دستگاه غیراجرایی پیشنهاد شد. در تاریخ ۱۳/۱۰/۱۳۴۱ لایحۀ قانونی تأسیس سازمان برق ایران تصویب و در مرداد ۱۳۴۲ آغاز به کار کرد. عمر این سازمان بسیار کوتاه بود زیرا ساختار کلی تر و کلان تر وزارت آب و برق در دستور کار قرار گرفت. قانون تشکیل این وزارت خانه در ۲۲ اسفند ۱۳۴۲ از تصویب مجلس شورا گذشت و در ۲۶ اسفند ۱۳۴۲ به تصویب مجلس سنا رسید. در این سال نخستین خط ۲۳۰کیلوولتی در ایران میان سد دز و اهواز و حلقۀ دور اهواز به بهره برداری رسید، سد دز با گنجایش ۱۳۰مگاوات راه اندازی شد که گنجایش آن در ۱۳۵۰ به ۵۲۰ مگاوات رسید و بزرگ ترین نیروگاه در منطقۀ خاورمیانه به شمار می آمد. فروردین ۱۳۴۳ لایحۀ تأسیس وزارت آب و برق مشتمل بر پنج ماده به دولت ابلاغ شد و اختیارات مدیرعامل سازمان برنامه به وزیر آب و برق تفویض و خط ۱۳۲کیلوولتی منجیل ـ تهران، که از قزوین می گذشت، آغاز شد و در ۱۳۴۵ به پایان رسید. اساسنامۀ شرکت های برق منطقه نیز در آذر ۱۳۴۳ به تصویب رسید و شرکت های سهامی برق منطقه ای تهران، اصفهان، فارس، جنوب شرقی، خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان، کرمانشاه، همدان، و کردستان پایه گذاری شدند. سازمان برق ایران از اول فروردین۱۳۴۴ به موجب تبصرۀ ۵۰ قانون بودجۀ کل کشور، منحل و در وزارت آب و برق ادغام شد. در این سال برق عمومی (دولتی) تنها یک سوم برق سراسر کشور را تولید می کرد. رفته رفته با گسترش کارها و شرکت های برق منطقه ای، سازمان های آب و برق منطقه ای شکل گرفتند و سرانجام شرکت های توانیر، ساتکاب، سابیر و ... سر برآوردند. سرانجام با ملی کردن صنعت برق، مسئلۀ یکپارچگی مدیریت بر تأسیسات برق موجود و برپایی شرکت های چندگانه زیر یک پوشش سازمانی، یعنی وزارت آب و برق، در کشور تعریف شد. با تصویب قانون توسعۀ مؤسسات برق غیردولتی در ۱۶ تیر ۱۳۴۴ و بر پایۀ مادۀ دو آن، به وزارت آب و برق اجازه داده شد تا کشور را از نظر تأمین برق بدون الزام به پیروی از تقسیمات کشوری به مناطقی تقسیم و به تدریج نسبت به تأسیس شرکت های برق اقدام کند. در پایان ۱۳۴۶، ۸۵درصد از تأسیسات برق در اختیار و مالکیت شرکت های وابسته به وزارت آب و برق درآمد. نیروگاه فرح آباد (بعثت کنونی) در این سال به بهره برداری رسید، شبکۀ ۶۶کیلوولتی شمال شیراز تا مرودشت و خط امیدیه، مارون در ۱۳۴۷ به بهره برداری رسیدند، در ۱۳۴۸ نیروگاه هایی با گنجایش ۱۰ تا ۵۰ مگاوات در مشهد و تبریز بهره برداری شدند و سد سپیدرود راه اندازی شد. نیروگاه شهریار، کرج، اصفهان، مشهد، اهواز، و منجیل نیز تا ۱۳۵۱ به بهره برداری رسیدند. شمار نیروگاه های ۵۰ تا ۱۰۰مگاواتی در ۱۳۵۱ به شش نیروگاه و نیروگاه های بالای ۱۰۰ مگاوات به هفت نیروگاه رسید. در ۱۳۵۳ به موجب لایحۀ قانونی مصوب مجلس در ۲۸/۱۱/۱۳۵۳، وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییر نام پیدا کرد. در ۱۵/۱/۱۳۷۴ ستاد صنعت برق در شرکت توانیر ادغام شد و معاون واحد برق، مدیرعامل شرکت توانیر هم شد و در ۱۳۷۵ نیز بخش نوسازی شرکت توانیر با بهره گیری از اساسنامۀ سازمان برق ایران به صورت شرکت مستقل به نام سازمان توسعۀ برق ایران از پیکر ستادی صنعتی برق جدا شد و بعدها به صورت یکی از زیرمجموعه های شرکت مادر تخصصی توانیر درآمد. در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی، مجموع قدرت نصب شدۀ نیروگاه های کشور ۷,۰۲۴ مگاوات، تعداد مشترکان۳.۴میلیون مشترک و تعداد روستاهای برق دار ۴,۳۶۷ روستا بود. در پایان ۱۳۶۷ قدرت نصب شدۀ نیروگاهی به ۱۳,۶۸۱ مگاوات، تعداد مشترکان به۸.۸میلیون مشترک و تعداد روستاها به ۲۲,۵۲۳ روستا افزایش یافت. تعداد روستاهای برق دار تا پایان شهریور ۱۳۷۹، ۴۷,۸۲۶ روستا و تعداد مشترکان حدود ۲۰میلیون مشترک بود. در تابستان ۱۳۸۰ لایحۀ اصلاح قانون برنامه و تشکیل شورای عالی انرژی تقدیم مجلس شد.
wikijoo: برق_در_ایران