برخان

بَرخان ها یا تَل ماسه های هلالی ( به انگلیسی: Barchan ) ، در نواحی بیابانی، با جابه جایی ماسه ها در سطح زمین توسط باد، و رسوب آن ها به صورت برجستگی های کوچک ایجاد می شوند. برخان ها تپه های ماسه ای هلالی شکلی هستند که دو زائدهٔ طویل در جهت باد دارند. اندازه آن ها بسیار متفاوت است و بین ۱۰ تا ۲۰ متر ارتفاع دارند.
محل تشکیل آن ها اغلب در مناطقی است که دارای ماسه و بادماسه هستند و منشأ آن ها نیز فرسایش باد است. همچنین برخان ها در سطح سیاره مریخ فراوان هستند و در اصطلاحات سیاره شناسی نیز همین نام رایج است.
در کویر یا بیابان که مواد سبک وزن نظیر ماسه بادی ها زیاد و گیاهان اندک هستند، باد دانه های ماسه را به حرکت درمی آورد و تا نخستین مانعی که در سر راه به آن برخورد کند با خود انتقال می دهد. این موانع ممکن است بوته های منفرد کوچک، درختچه های منفرد، سنگ، صخره های منفرد یا هر شیء دیگری باشد. ماسه هایی که توسط باد حمل و در کنار این موانع انباشته می شوند به تل هایی از ماسه که دارای شکل مشخص و معین هستند تبدیل می شوند. این تل ها یا تپه ها، بازوها یا شاخ های موازی دارند که در جهت وزش باد امتداد دارند و تحدّب آن ها به طرف باد است. دنباله نیمه مخروطی این تپه ها با شیب ملایم به بازوها منتهی می شود و تقعّر آن ها فاصله بین دو بازوها است که قوسی شکل و دارای شیب تندی هستند. اقوام ترک تبار ترکستان که در بیابان زندگی می کنند این تلماسه ها را «برخان» یا «باراخان» می نامند، این نام برای این نوع از تلماسه ها در علم نیز مورد قبول واقع شده است. [ ۱]
این اصطلاح نخستین بار در سال ۱۸۸۱ توسط الکساندر فون میدن دورف، طبیعی دان روسی برای اشاره به نوع تپه های ماسه ای هلالی شکل در ترکمنستان وارد اصطلاحات زمین شناسی شد.
در مناطقی در ایران مانند نواحی زابل، جندق، خور، بیابانک، انارک، نخلک، بافق، رباط پشت بادام، کرمان، یزد، گاوخونی، اردستان، شمال شرقی کاشان، جازموریان، جنوب دامغان، غرب بشرویه، جنوب سمنان، ریگ جن و شمال بم می توان این تپه های هلالی شکل را مشاهده کرد. [ ۱]
بلندی بعضی برخان ها در دشت لوت در ایران به ۴۰ متر نیز می رسد. برای تشکیل برخان، علاوه بر مقداری ماسه یک مانع کوچک یا بزرگ نیز لازم است. برخان ایجاد شده ممکن است به مرور زمان بزرگ تر شوند امّا حرکت ماسه در دامنه کم شیب و طولانی رو به باد و ریختن آن به پای دامنۀ پرشیب پشت به باد، سبب می شود که کلّ تپه به مرور زمان و به آهستگی به سمت جلو جابه جا گردد. به دلیل تحرک برخان ها، آن ها خطر جدی برای نواحی مسکونی و تأسیسات حاشیه بیابان و کویر محسوب می شوند. این تلماسه های بزرگ که ارتفاع آن ها گاهی تا بیش از ۳۰ متر هم می رسد می توانند روستاهای حاشیه کویر را به طور کامل بپوشانند. در بیشتر بیابان های ایران به ویژه در دشت کویر و دشت لوت، برخان های بسیار مرتفع دیده می شوند.