برج گنبد قابوس

برج قابوس یکی از نخستین آثار معماری به شیوه رازی است و در کنار دیگر برج های آرامگاهی طبرستان، در یک مجموعه از برج هایی قرار می گیرد که در دوره حکومت زیاریان و باوندیان ساخته شدند و دارای ویژگی های مشابهی هستند. درون برج گنبد قابوس هیچ جسدی دفن نشده است؛ با این حال این بنا کاربرد آرامگاهی داشته است. برج گنبد بلندترین برج تمام آجری جهان به شمار می آید و ارتفاع ساختمان آن ۵۲ متر از پای برج است و بر روی تپه ای به بلندای ۱۵ متر قرار دارد که بخشی از پایه را درون خود جای داده است. برج قابوس به شکل یک استوانهٔ دَه پر طراحی شده و طرحی ساده دارد. تنها تزئین آن دو کتیبهٔ یکسان به زبان عربی و خط کوفی است که به متنی سجع گونه، نام بانی اثر و تاریخ شروع به ساخت بنا را روی آن نوشته اند.
برج گنبد قابوس از سال ۱۳۱۰ شمسی با شمارهٔ ۸۶ در فهرست آثار ملی و از سال ۲۰۱۲ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
رشته کوه البرز باعث شده که نواحی طبرستان و گیلان نسبت به فلات ایران، هم از نظر آب و هوایی متفاوت باشند و هم مانعی در برابر نفوذ نیروهای نظامی خارجی به نواحی شمال آن به وجود آید. اینچنین بود که نواحی مذکور چند قرن پس از حمله اعراب به ایران، همچنان مقاومت می کردند. برج قابوس در قرن یازدهم میلادی، زمانی که مردم این سرزمین رفته رفته از آیین مزدیسنا به اسلام می گرویدند، ساخته شده است. همان طور که از کتیبهٔ برج که به نثر سجع نوشته شده پیداست، قابوس بن وشمگیر ( چهارمین امیر زیاریان ) پیش از مرگ خود دستور احداث این بنا را داده است.
در آموزه های اسلامی هیچ تزئین خاصی برای محل دفن مردگان انجام نمی شد ولی تحت تأثیر فرهنگ های پیش از اسلام، اواخر سدهٔ سوم و چهارم هجری، بر مزار چهره های مذهبی شیعه و حاکمان نیمه مستقل در حاشیه های خلافت اسلامی بناهایی ساخته شد. این سازه ها به عنوان مقابر دنیوی رواج یافتند و در سده های چهارم و پنجم هجری، ابتدا در مصر و آسیای مرکزی، سپس در شمال و شمال شرق ایران و آناتولی و سرانجام هند و شمال آفریقا، تعدادشان افزوده شد. برج های آرامگاهی با معماری اسلامی، به خصوص آثار امپراتوری سلجوقی، در آسیای مرکزی، ایران و آناتولی به خوبی شناخته شده هستند ولی در مقام مقایسه، پژوهش های کمتری به برج های آرامگاهی شمال ایران پرداخته اند. از آنجا که مرگ و مراسم تدفین در ایران باستان به گونه ای متفاوت از خاک سپاری در اسلام بوده است، محققان پیش تر هرگونه تأثیر آشکار ایران پیش از اسلام بر معماری آرامگاهی دوران اسلامی را منتفی می دانستند. ولی پژوهشگر معاصر، ملانی میکالیدیس، با توجه به مقبره های خالی از قبر طبرستان، معتقدست مقبره های دوره زیاری و باوندی تحت تأثیر آیین باستانی این منطقه چنین ساخته شده اند. پیش از این، ساخت مقبره هایی مربع شکل در جهان ایرانی پس از اسلام سابقه داشت و نمونهٔ مشهور آن آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا است ولی پیش تر آرامگاه ها بسیار کوتاه تر بود و حالت برج به خود نمی گرفت. تفاوت دیگر این است که مقبره های طبرستانی دور از شهرها ساخته شده اند و خود گنبد قابوس در چند کیلومتری بقایای شهر گرگان کهن قرار داشت و شهر امروزی گنبد کاووس بعدها در پیرامون برج ایجاد گردید. به همین دلیل برج را بر تپه ای ساختند تا از شهر بهتر و باشکوه تر دیده شود.