بحران جانشینی فتحعلی شاه

بحران جانشینی فتحعلی شاه دربرگیرنده مجموعه شورش هایی است که پس از درگذشت فتحعلی شاه قاجار در جای جای ایران توسط شاهزادگانی که مدعی جانشینی فتحعلی شاه بودند، شکل گرفت و در پایان به تدبیر قائم مقام فراهانی و با اقدامات نظامی محمدشاه سرکوب شد. مدعیان اصلی تاج و تخت علی میرزا ظل السلطان و حسنعلی میرزا فرمانفرما عموهای بزرگ محمدشاه بودند. منوچهرخان معتمدالدوله و فیروز میرزا، برادر محمدشاه، فرماندهی لشکریان را برعهده داشتند و فعالیت آنان در کنار سیاست ورزی قائم مقام فراهانی نقشی تعیین کننده در تثبیت حکومت محمدشاه داشت.
در آغاز سلطنت فتحعلی شاه، عباس میرزا پسر چهارم شاه به عنوان ولیعهد انتخاب شد. برپایه قانونی که آقامحمدخان، نخستین شاه قاجار، بنیان گذاشته بود، همواره پسری که از مادری با تبار قاجار زاده می شد می بایست به ولیعهدی انتخاب گردد. از این رو پسران اول و سوم فتحعلی شاه یعنی محمدعلی میرزا دولتشاه و محمدولی میرزا که هریک چندماه با دیگری اختلاف سن داشتند، از رسیدن به ولیعهدی محروم شدند. با آنکه دومین پسر شاه، محمدقلی میرزا ملک آرا، نیز از جانب مادری قاجار بود و مادرش همچون آقامحمدخان و فتحعلی شاه به طایفه قوانلو تعلق داشت، اما آقامحمدخان به فتحعلی شاه توصیه نمود که عباس میرزا را که مادرش از طایفه قاجار دولو است به ولیعهدی انتخاب کند، تا به این ترتیب به دشمنی میان دو طایفه قوانلو و دولو پایان دهد. با این حال محمدعلی میرزا هیچگاه در باطن به ولیعهدی عباس میرزا تن در نداد و خود را جانشین برحق و شایسته ترین پسر فتحعلی شاه می دانست. او در طول نیمه اول سلطنت فتحعلی شاه تنها رقیب عباس میرزا برای جانشینی شمرده می شد. این رقابت زمانی جدی تر شد که عباس میرزا در اولین دوره جنگ های ایران و روسیه ( ۱۲۱۸–۱۲۲۸ قمری ) شکست خورد، در حالی که محمدعلی میرزا در جنگ ایران و عثمانی ( ۱۲۳۶–۱۲۳۷ قمری ) نیروهای عثمانی را عقب راند و سلیمانیه را متصرف شد و از راه سامرا به طرف بغداد حمله برد. در نگاه بسیاری پیروزی محمدعلی میرزا می توانست محبوبیت او را در نزد فتحعلی شاه افزایش دهد و موقعیت عباس میرزا را به عنوان ولیعهد به سختی متزلزل سازد. اما محمدعلی میرزا در همان زمان بیمار شد و در ۲۶ صفر ۱۲۳۷ قمری در طاق کسری درگذشت.
رقیبان دیگر عباس میرزا پسران پنجم و ششم فتحعلی شاه، حسینعلی میرزا فرمانفرما ( حاکم فارس ) و حسنعلی میرزا شجاع‎السلطنه ( حاکم خراسان ) بودند. مادر آنان بدر جهان خانم نخستین همسر عقدی فتحعلی شاه به شمار می آمد. بدرجهان خانم از خانواده «عرب عامری» بود که در اواخر دوره زندیه در بسطام حکومتی مستقل تشکیل داده بودند. داعیه این دو شاهزاده پس از درگذشت محمدعلی میرزا آشکار شد. در دوره دوم جنگ های ایران و روسیه پس از آنکه سپاه روس شهر تبریز را گرفت، عباس میرزا دست از مقاومت کشید و به پیشنهاد او گفتگوهایی برای امضای قرارداد صلح با ژنرال پاسکویچ آغاز شد. با شنیدن خبر فتح تبریز، شجاع السلطنه با پرچم سیاه آستان قدس رضوی، به فرماندهی سپاه خراسان به تهران آمد؛ با این هدف که به همراه دیگر شاهزادگان به آذربایجان رود و قوای روس را بیرون راند. عباس میرزا که موقعیت خود را در خطر می دید، سعی کرد تا بندی نیز در زمینه حمایت روسیه از ولیعهدی خویش در قرارداد صلح بگنجاند. از این رو مخالفان عباس میرزا در تهران به این سوء ظن دامن زدند که سازش او با روس ها و پایان دادن به جنگ، به منظور جلب حمایت آنان از ولیعهدی خود بوده است. در همان زمان شایع شد که فتحعلی شاه به دلیل خیانت عباس میرزا، او را از ولیعهدی خلع کرده و شجاع السلطنه را به جای او نشانده است. این خبر به آذربایجان نیز رسید و پاسکویچ دست از مذاکره کشید. در نهایت نظر شاه و درباریان قاجار بر آن قرار گرفت که عباس میرزا مذاکرات صلح را پیش گیرد که در نتیجه آن عهدنامه ترکمانچای با روسیه بسته شد و با گنجاندن حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا در مفاد عهدنامه، شجاع السلطنه از رسیدن به ولیعهدی ناامید گشت.