بَتّانی، محمد (پیش از ۲۴۴ـ۳۱۷ق)
ابوعبدالله محمّد بن جابر بن سِنا ن رَقّی حَرّانی صابی یکی از بزرگ ترین منجّمان مسلمان، در حَرّان یا نزدیک آن، واقع در شمال غربی بین النّهرین، متولّد شد. نسبت رَقّی به شهر رّقه بازمی گردد که در ساحل چپ فرات واقع بود و بتانی بیشتر عمر خود را در آن جا گذراند و رصدهای مشهور خود را عملی ساخت. او از ۲۶۴ق به بعد به صورت تمام وقت به رصد نجومی مشغول بود. خاندانش در اصل از کیش صابی بودند، ولی خود او، چنان که از نام و کنیه اش پیداست، مسلمان بود. کیش صابی دربردارندۀ اعتقادات ستاره پرستی بود و درنتیجه با نجوم و احکام نجوم آمیختگی داشت. بتانی نیز به احکام نجوم اعتقاد داشت و آن را پیشۀ خود ساخته بود. در بین برخی از مورّخان اروپایی این اعتقاد شایع بود که گویا بتانی از اشراف زادگان یا شاهزادگان یا حتی فرمانروای سرزمین شام بوده است. در آثار مسلمانان کمترین اشاره ای به این موضوع نشده و درنتیجه می توان گفت که این بدفهمی فقط در آثار اروپاییان راه یافته است. چنان که از آثار او به دست می آید، مدتی در انطاکیه زندگی می کرده و در ۹صفر ۲۸۹ق خورشیدگرفتگی (کسوف) و در ۴ رمضان ۲۸۹ق ماه گرفتگی (خسوف) را در این شهر رصد کرده است. بزرگ ترین اثر برجامانده از بتانی، که موجب شهرت او در شرق و غرب شد، رسالۀ نجومی او موسوم به زیج صابی است. بتانی در مقدمه ای که بر زیج نگاشته می گوید که خطاها و اختلاف هایی که در آثار پیشینیان مشاهده کرده او را به فراهم آوردن این اثر واداشته است، چرا که بطلمیوس خود به نسل های آینده پیشنهاد کرده بود که برپایۀ رصدهای جدید، نظریه ها و نتایج او را تصحیح و تکمیل کنند، همچنان که خود او با آثار اَبَرخُس و دیگران همین کار را کرده بود. از مقایسۀ زیج بتانی و مجسطی بطلمیوس معلوم می شود که بتانی به هیچ رو قصد تألیف مجسطی دیگری را نداشته است. فصل سوم زیج به مثلّثات مربوط است. او، به پیروی از ریاضی دانان مسلمان دیگر، مفهوم جیب (سینوس) را به جای «وتر قوس مضاعف»، که در آثار یونانی به چشم می خورد، به کار برده امّا به جای واژۀ «جیب» اصطلاح «وتر منَصف» یا به شکل خلاصه «وتر» را جانشین آن کرده است. بتانی تانژانت و کتانژانت را فقط در مورد شاخص ساعت های آفتابی و برای اندازه گیری سایه ها به کار برده است. او کتانژانت را «ظِلّ مَبسوط» و تانژانت را «ظِلّ مُنتَصَب» می نامید. او با رابطۀ بین اضلاع و زاویه های مثلث کروی آشنا بود. تقدیم اعتدالین به مقدار ۵۴ درجه و پنج دقیقه و میل کلّی ۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه ازجمله مقادیر نجومی بسیار دقیقی اند که او موفّق به یافتن آن ها شد. او امکان وقوع خورشیدگرفتگی های حلقوی را ثابت کرد. زیج صابی در قرن ۱۳م به دستور آلفونسوی دهم، شاه کاستیل (۱۲۵۲ـ۱۲۸۴م) به اسپانیایی ترجمه شد. در فاصلۀ سال های ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۷، نالینو در شهر میلان ایتالیا، متن عربی زیج را به همراه ترجمۀ لاتینی و شرح آن در ۳ جلد منتشر کرد. در این کتاب، به تعداد دیگری از آثار بتانی اشاره شده که فقط نسخۀ لاتینی آن ها در دست است. از این زیج ترجمه ای لاتینی به قلم پلاتویِ تیولیایی نیز برجای مانده است. تأثیر بتانی در کُپرنیک آشکار است. از این گذشته، آلبرت کبیر، رگیومونتانوس، کپلر و همچنین گالیله به رصدها و آثار او توجه داشتند. بتانی در قصر الجِصّ، واقع در نزدیکی سامرا درگذشت.
ابوعبدالله محمّد بن جابر بن سِنا ن رَقّی حَرّانی صابی یکی از بزرگ ترین منجّمان مسلمان، در حَرّان یا نزدیک آن، واقع در شمال غربی بین النّهرین، متولّد شد. نسبت رَقّی به شهر رّقه بازمی گردد که در ساحل چپ فرات واقع بود و بتانی بیشتر عمر خود را در آن جا گذراند و رصدهای مشهور خود را عملی ساخت. او از ۲۶۴ق به بعد به صورت تمام وقت به رصد نجومی مشغول بود. خاندانش در اصل از کیش صابی بودند، ولی خود او، چنان که از نام و کنیه اش پیداست، مسلمان بود. کیش صابی دربردارندۀ اعتقادات ستاره پرستی بود و درنتیجه با نجوم و احکام نجوم آمیختگی داشت. بتانی نیز به احکام نجوم اعتقاد داشت و آن را پیشۀ خود ساخته بود. در بین برخی از مورّخان اروپایی این اعتقاد شایع بود که گویا بتانی از اشراف زادگان یا شاهزادگان یا حتی فرمانروای سرزمین شام بوده است. در آثار مسلمانان کمترین اشاره ای به این موضوع نشده و درنتیجه می توان گفت که این بدفهمی فقط در آثار اروپاییان راه یافته است. چنان که از آثار او به دست می آید، مدتی در انطاکیه زندگی می کرده و در ۹صفر ۲۸۹ق خورشیدگرفتگی (کسوف) و در ۴ رمضان ۲۸۹ق ماه گرفتگی (خسوف) را در این شهر رصد کرده است. بزرگ ترین اثر برجامانده از بتانی، که موجب شهرت او در شرق و غرب شد، رسالۀ نجومی او موسوم به زیج صابی است. بتانی در مقدمه ای که بر زیج نگاشته می گوید که خطاها و اختلاف هایی که در آثار پیشینیان مشاهده کرده او را به فراهم آوردن این اثر واداشته است، چرا که بطلمیوس خود به نسل های آینده پیشنهاد کرده بود که برپایۀ رصدهای جدید، نظریه ها و نتایج او را تصحیح و تکمیل کنند، همچنان که خود او با آثار اَبَرخُس و دیگران همین کار را کرده بود. از مقایسۀ زیج بتانی و مجسطی بطلمیوس معلوم می شود که بتانی به هیچ رو قصد تألیف مجسطی دیگری را نداشته است. فصل سوم زیج به مثلّثات مربوط است. او، به پیروی از ریاضی دانان مسلمان دیگر، مفهوم جیب (سینوس) را به جای «وتر قوس مضاعف»، که در آثار یونانی به چشم می خورد، به کار برده امّا به جای واژۀ «جیب» اصطلاح «وتر منَصف» یا به شکل خلاصه «وتر» را جانشین آن کرده است. بتانی تانژانت و کتانژانت را فقط در مورد شاخص ساعت های آفتابی و برای اندازه گیری سایه ها به کار برده است. او کتانژانت را «ظِلّ مَبسوط» و تانژانت را «ظِلّ مُنتَصَب» می نامید. او با رابطۀ بین اضلاع و زاویه های مثلث کروی آشنا بود. تقدیم اعتدالین به مقدار ۵۴ درجه و پنج دقیقه و میل کلّی ۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه ازجمله مقادیر نجومی بسیار دقیقی اند که او موفّق به یافتن آن ها شد. او امکان وقوع خورشیدگرفتگی های حلقوی را ثابت کرد. زیج صابی در قرن ۱۳م به دستور آلفونسوی دهم، شاه کاستیل (۱۲۵۲ـ۱۲۸۴م) به اسپانیایی ترجمه شد. در فاصلۀ سال های ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۷، نالینو در شهر میلان ایتالیا، متن عربی زیج را به همراه ترجمۀ لاتینی و شرح آن در ۳ جلد منتشر کرد. در این کتاب، به تعداد دیگری از آثار بتانی اشاره شده که فقط نسخۀ لاتینی آن ها در دست است. از این زیج ترجمه ای لاتینی به قلم پلاتویِ تیولیایی نیز برجای مانده است. تأثیر بتانی در کُپرنیک آشکار است. از این گذشته، آلبرت کبیر، رگیومونتانوس، کپلر و همچنین گالیله به رصدها و آثار او توجه داشتند. بتانی در قصر الجِصّ، واقع در نزدیکی سامرا درگذشت.
wikijoo: بتانی،_محمد_(پیش_از_۲۴۴ـ۳۱۷ق)