بایچو

بایْچو ، از امرای بزرگ مغول که مدتی از سوی خانان بزرگ ، حاکم قفقاز و آذربایجان و روم ( آسیای صغیر ) بود و بخش مهمی از آسیای صغیر را برای مغول فتح کرد. محمّد قزوینی ( ج 3، ص 282 ) می نویسد که این نام در کتابهای فارسی گاهی «تایجو» نوشته شده ولی در بیشتر مآخذ عربی و فارسی «بایجو» آمده است ، و درست همین است ، چنانکه از مآخذ ارمنی و فرنگی آن زمان نیز برمی آید. کاترمر ( رشیدالدّین فضل اللّه ، 1836، ج 1، ص 123، حاشیه ) به نقل از تاریخ ارمنی اورپلیان ها ، گفته است که در آنجا این نام پیوسته به صورت «پاچو» آمده است . در شرح ماموریت تبلیغی ویلیام آو روبروک ، کشیش فرانسیسکِن که در قلمرو مغول به مسافرت پرداخته بود، نام بایچو ( به صورتهای گوناگون ) آمده است ( رجوع کنید به روبروک ، فهرست ) که نشان می دهد حرف اول هجای آخر این نام «چ » است نه «ج ». ناشر و مُحشّی این سفرنامه ، از قول پِلْیو، نقل می کند که نام بایچو ممکن است صفت فاعلی از فعل «بایی » مغولی به معنی استقامت و پایداری باشد و بنابراین ، بایچو یا بایچی به معنی مقاوم و پایدار است ( ص 263، حاشیه ) . در تاریخ مغول ، کسان دیگری هم نام بایچو داشته اند، از جمله بایچو پسر هشتم چَغَتای ، پسر چنگیز، و پسر اوّل مواتوکان ، پسر چغتای ( رشیدالدّین فضل اللّه ، 1911، ج 2، ص 163 ) . هووُرت ( ج 2، ص 43 ) ، به نقل از گراگوس ( یا کراکوس گنجکچی ) مورّخ ارمنی ، او را بایچو قُرچی ، و ابن بی بی ( ص 514 ) بایجو قُرجی ایلچی می خواند. قرچی یا قورچی به معنی ترکشدار است که در معنی سرباز و حاجب به کار رفته است . «نویان » یا «نوئین » به معنی امیر و فرمانده است و نام بایچو غالباً با این لقب ذکر می شود. بایچو، به گفتة رشیدالدّین ، از قوم ییسوت ، از شُعَب مغول ( از پسر نهم تومْنِنِه خان ) و از خویشانِ جِبه سردار بزرگ چنگیزخان بود. اوگتای * قاآن او را با جُرماغون ( رجوع کنید به چرماغون * نویان ) به ایران فرستاد و ابتدا رئیس «هَزارِه » و سپس رئیس «تومان » کرد ( 1965، ج 1، جزء 1، ص 561 ) . نیز رشیدالدّین در احوال جرماغون از قوم سونیت ، گوید که اوگتای پس از مرگ چنگیز و بازگشت جبه و سوباتای ( سبتای ) جرماغون را با چهار تومان لشکر به رسم «تُما» ( در مغولی به معنی برگزیدن عدّه ای از هزاره ها و صده هاست که به ولایات فرستند ) معیّن کرد و بعد از مرگ جرماغون ، بایچو را جای او منصوب کرد ( همان ، ج 1، جزء 1، ص 150ـ151 ) . مرگ جرماغون در فاصلة سالهای 641 تا 644 ( جوینی ، ج 3، ص 467، حاشیه قزوینی ) و مرگ اوگتای قاآن در 639 بوده است ؛ بنابر این در زمان مرگ جرماغون ، اوگتای زنده نبوده است تا بایچو را جای او نصب کند. گیْوک خان ، پسر اوگتای ، پس از چند سال فترت ، در 643 به مقام خانی بزرگ رسید و بنابراین حملة بایچو به ارزن الرّوم ( ارزروم ) و جنگ کوسه داغ ( محرم 641 ) در زمان فترت ، یعنی فاصلة میان مرگ اوگتای و جلوس گیوک ، بوده است . از سوی دیگر، گیوک خان پس از جلوس خود ایلچیکدای ( ایلچیکتای ) را به مغرب قلمرو مغول روانه ساخت و مخصوصاً روم ، گُرج ، موصل ، حلب و دیار بَکر را به او محوّل کرد تا کس دیگر در آن مداخله نکند ( رشیدالدّین فضل اللّه ، 1911، ج 2، ص 248 ) . از این مقدمات برمی آید که بایچو از فلج شدن جرماغون استفاده کرده و در سالهای فترت ، که هنوز خان بزرگ تعیین نشده بود، به ممالک و بلاد سلجوقیان روم حمله کرد و همین امر باعث خشم هولاگو * بر او شد. خشم هولاگو به جهت خودسری او بجا بود، اما بایچو، سلجوقیان روم را شکست داده و آنان را مطیع و باجگزار مغول ساخته بود. گیوک خان ایلچیکدای را مأمور ارمنستان و ممالک روم کرده بود ولی در جلوس منکوقاآن در 648، ایلچیکدای را با دو پسرش هلاک کردند ( همان ، ج 2، ص 297 ) و ظاهراً در مدت فترت میان گیوک خان و جلوس منکوقاآن ، ایلچیکدای نتوانسته بود در برابر بایچو کاری بکند. گروسه ( ص 448، حاشیه ) می نویسد: «رابطة اداری بایجو با ایلچیگدای به طور واضح و روشن معلوم نیست . معهذا به نظر آقای پلیو، اختیاراتی را که گیوک به ایلچیگدای داده بود از اختیارات بایجو بیشتر بوده است . » ولی چنانکه گفتیم ، او از این اختیارات نتوانسته بود استفاده کند.
... [مشاهده متن کامل]