باغشاه

باغ شاه (تهران). باغِ شاه (تهران)
باغِ شاه
از بناهای دورۀ ناصرالدین شاه قاجار و پادگانی نظامی در آن دوره در تهران. نخست میدانی بود که به فرمان فتحعلی شاه در حومۀ غربی تهران برای برگزاری مسابقات اسب دوانی ساخته بودند و یک عمارت دوطبقه نیز داشت. در ۱۲۹۹ق، ناصرالدین شاه باغی در آن جا احداث کرد که چهار خیابان از مرکز باغ تا دیوارهای آن کشیده شده بود و هر یک دَری داشتند. در حاشیۀ هر یک از خیابان ها نهری سنگی با کف کاشی لاجوردی و در کنار آن ها درختان چنار بود. در مرکز باغ، استخری با ۸۰ فواره ساخته بودند که وسط آن جزیره ای پر از گل بود که مجسمه ای مفرغی از شاه سوار بر اسب در آن نصب شده بود. از جمله ساختمان های باغ شاه دو عمارت کالسکه ای شکل، برج منظر که از بالای آن سراسر جلگۀ تهران دیده می شد، عمارت خورشید، کبوترخانه و یک باغ وحش کوچک بود. در ۱۳۰۲ق، میدان اسب دوانی جدیدی در شرق شهر تهران در منطقۀ دوشان تپه احداث شد. باغ شاه در تاریخ مشروطیت ایران شهرت و اهمیت دارد. در ۴ جمادی الاول ۱۳۲۶ق، محمدعلی شاه مدت یک سال باغ شاه را ستاد عملیات خود قرار داد. پس از به توپ بستن مجلس، به فرمان او بسیاری از مشروطه خواهان را در آن جا زندانی کردند که از آن میان جهانگیرخان صوراسرافیل، ملک المتکلّمین، و قاضی قزوینی در همان جا اعدام شدند. پس از فتح تهران در ۱۳۲۷ق به دست مجاهدان، مفاخرالملک، حاکم تهران، و سیدعبدالله بهبهانی، از رهبران مشروطیت، به ترتیب در باغ شاه اعدام و زندانی شدند. باغ شاه رفته رفته از رونق و اعتبار افتاد. در دورۀ مأموریت مورگان شوستر در ایران (۱۳۲۹ق)، تبدیل به ژاندارمری خزانه شد و پس از تأسیس ژاندارمری دولتی، نخست مدرسۀ صاحب منصبان جزء و سپس پادگان بود. پس از کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ش و تشکیل قشون متحدالشکل، به ارتش واگذار و پادگان باغ شاه نامیده شد. قسمتی از باغ شاه، همچون گذشته، تا اواخر دورۀ پهلوی محل حبس زندانیان سیاسی بود. در ۱۳۱۲ش در ضلع شمال غربی آن دانشگاه جنگ ساخته شد. امروز، دانشگاه و پادگانِ آن جا «دانشکدۀ فرماندهی و ستاد ارتش» و «پادگان حُر» نامیده می شوند.

باغ شاه (در شهرستان ها). باغ هایی که در دوره های مختلف در برخی شهرهای ایران احداث و بدین نام خوانده شدند. شماری از باغ ها به ترتیب حروف الفبای نام شهرها از این قرار است: باغ شاه آمل. باغ شاه انزلی (← کاخ های رضاشاه پهلوی). باغ شاه بابل که در دورۀ شاه عباس اول صفوی در حوالی سبزه میدانِ شهر، در جزیره ای به مساحت دو جریب در دریاچه ای مصنوعی احداث شده بود. باغ شاه باغی تفریحی و دایره ای شکل با درختان نارنج و دیگر مرکبات و گردو، و دارای عمارت های دیوان خانه، حرم خانه، مسجد و حمام بود. در دورۀ حکومت محمدقلی میرزا ملک آرا پسر فتحعلی شاه قاجار در گیلان و مازندران، یک کلاه فرنگی و حرمسرایی مربع شکل با دیوارهای بلند در باغ بنا و باغ بحر ارم نامیده شد. در دورۀ رضاشاه پهلوی در شرق دریاچه که خشک شده بود، زمین ورزش بزرگ بابل و در غرب آن خانه های مسکونی احداث شد. باغ شاه بروجرد که در دورۀ فتحعلی شاه احداث شد و چنارهای زیبایی داشت. باغ شاه بهشهر، در دورۀ شاه عباس اول صفوی ایجاد شد و منطقۀ اشرف نام گرفت. از باغ های صاحب الزمان، چهل ستون، باغ حبشه، باغ خلوت، باغ زیتون و باغ شمال تشکیل می شد. بر سَردَر اصلی باغ نقاره خانه با نقش شیر و خورشید، و پس از آن باغ شمال که محل ملاقات شخصیت های مهم داخلی و خارجی با شاه بود، قرار داشت. سپس آب انبار بزرگی با سَردَر کاشی کاری شده و در جنوب آن عمارت دوطبقۀ چهل ستون یا دیوان خانه بود که ایوان آن دوازده یا شانزده یا بیست ستون داشت و تصویر آن ها در استخر بسیار بزرگ مقابل عمارت منعکس می شد. در اطراف استخر سوراخ هایی تعبیه شده بود که حدود ۱۰۰۰ شمع در آن ها قرار می گرفت و در شب منظرۀ بسیار زیبایی داشت و به آن استخر نور یا حوض چراغان می گفتند. در باغ چهل ستون چند آبشار بود که از جدول بندی های باغ وارد حوض عمارت می شد و بعد به استخر می ریخت. در غرب آن حوض خانه و در شرق باغ زیتون قرار داشت. عمارت دوطبقۀ باغ صاحب الزمان با چند تالار بزرگ که بر سقف آن ها ستارگان طلایی و بر دیوارهاشان تصاویر شاه عباس اول و شاه عباس دوم صفوی نقاشی شده بود، سفره خانۀ کاخ به شمار می رفت و شباهت زیادی به کاخ های ساسانی داشت. در باغ صاحب الزمان درختان مرکبات، توت و انار کاشته شده بود که به دستور شاه از هند آورده بودند. پس از آن عمارت خلوت و اقامتگاه شاه بود که دو طبقه داشت. به گفتۀ برخی منابع باغ شاه بهشهر رودخانه ای نیز داشته است. هم اکنون باغ شاهِ دورۀ صفوی با همان طرح و منظر، و خیابان بندی ها و احتمالاً درخت کاری ها، باقی است و باغ ملت نامیده می شود و دَرِ آن رو به میدان شهرداری است. از عمارت های آن، چهل ستون یا دیوان خانه در دورۀ رضاشاه پهلوی تبدیل به کاخ شهرداری بهشهر شد، و در ۱۳۳۸ق عمارت دوطبقۀ سَردَر باغ شاه به تلگراف خانه تغییر یافت. باغ شاه دزفول، کاروان سراگونه ای در ساحل راست رود دز بود و در دورۀ قاجار خارجی ها در آن اقامت می کردند. باغ شاه رشت، که در دورۀ قاجار محل پذیرایی از مهمانان خارجی بود. باغ شاه ساری، که در دورۀ شاه عباس اول صفوی در حومۀ جنوبی شهر کنونی ساری احداث شد، و با خیابانی به سبزه میدان شهر متصل شد و راه شاه عباسی از پشت آن می گذشت. در دورۀ آقا محمدخان قاجار، عمارت دوطبقۀ دیوان خانه در باغ شاه قرار داشت. در دورۀ فتحعلی شاه نقاشی ها و آینه کاری های آن تا حدود زیادی از بین رفته بود. یکی از نقاشی ها صحنۀ جنگ شاه اسماعیل صفوی با عثمانی ها و دیگری دونیم کردن فرماندۀ عثمانی را به دست او نشان می داد. ازارۀ دیوارها از سنگ مرمر با نقش های گل و بوته بود و سقف آن با تصویر جنگ های شاه اسماعیل، نادرشاه افشار و تصویر چند زن اروپایی تزیین شده بود. در دورۀ محمدقلی میرزا ملک آرا، عمارت های بیرونی و اندرونی، سَردَر معروف به عالی قاپو، برجی با پنجره ای آهنی و حوض خانه ای در قسمت مربوط به آب انبار شاه عباسی، ساخته شد که در اواخر دورۀ محمد شاه از آن چند ایوان و راهرو باقی مانده بود. باغ دورۀ صفوی در اواسط دورۀ ناصرالدین شاه قاجار تجدیدبنا، و دیواری محکم در آن و یک کلاه فرنگی با سقف سفال قرمز در وسط باغ که درختان فراوان سرو و نارنج داشت، احداث و باغ شاه خوانده شد. در اوایل دورۀ پهلوی عمارت ابتدای خیابان ورودی باغ که ۶۰۰ قدم طول داشت، شعبۀ انستیتو پاستور ایران و عمارت جنوبی باغ، خانۀ رئیس دارایی بود. بعدها در جای دیوان خانه یا باغ دیوانی، دادگستری ساری تأسیس شد. باغ شاه شیراز، در حومۀ شمال غربی شیراز (انتهای غربی خیابان زند کنونی) و متعلق به دورۀ صفوی بود، و عمارت سَردَر زیبا و استخری سنگی داشت. در دو طرف خیابان منتهی به آن مناره های سنگی نصب شده بود که در دورۀ قاجار تعدادی از آن ها در اطراف چند حوض کار گذاشته شد و بعدها دو منارۀ سنگی نیز کنار در ورودی کنسول خانۀ انگلستان در شیراز قرار گرفت. باغ شاه کاشان (← باغ فین، کاشان). باغ شاه لاهیجان، در دهکدۀ چاهانه سَر یا چهارخانه سَر و متعلق به حاجی محمدمیرزا کاشف السلطنه بود که در آن انواع درخت ها و گیاهان غیربومی ازجمله بوتۀ چای کاشته شده بود. باغ شاه نطنز، در دهکدۀ تاج آباد در دوفرسخی نطنز و متعلق به دورۀ صفوی بود. در دورۀ شاه عباس اول در منطقۀ عباس آباد (دهکدۀ تاج آباد) و به عنوان باغ ییلاقی او احداث شد، و دارای چند استخر، عمارت، خیابان های وسیع و آبشارهای متعدد بود. بنای سَردَر، هَشتی بزرگ و نقاشی شده، خیابان سنگ فرش و نهر سنگی آن باقی است.