باشگاه

انگیز ه اجتماع آنهامی تواند تفریحی ، ورزشی ، آموزشی ، هنری ، اجتماعی ، اقتصادی ، دینی و سیاسی یا ترکیب و تلفیقی از آنها باشد.
نخستین باشگاهها از قرن هفدهم در انگلستان و فرانسه پدید آمد و پس از آن در دیگر نقاط اروپا و جهان تشکیل شد. در ایران از دور ه قاجاریه با گسترش و افزایش مناسبات با اروپا و پدید آمدن مؤسساتی چون بانک شاهی ، نظمیه ، تلگرافخانه و مانند آن ، باشگاههایی برای استفاد ه اروپاییان مقیم در ایران تأسیس شد ( کاشفی پور، ص 29 ) . ایرانیان پس از آشنایی با این نهاد آن را به گونه هایی کم و بیش متفاوت با نوع اروپایی برپا کردند. پس از انقلاب مشروطه دفاتر احزاب سیاسی را باشگاه نامیدند ( مستشارالدوله صادق ، ص 151، 159، 179 ) . باشگاهها با شکل و محتوای اروپایی بعد از 1338 در ایران پدید آمد و گسترش یافت . فعّالیّت باشگاهها با مصوّب ه هیئت دولت در 1309 ش ، صورت قانونی یافت و شرط تشکیل آنها نداشتن اهداف سیاسی و فعّالیّتهای منافی عفت عمومی بود و هر باشگاهی می توانست طبق اساسنام ه هیئت مدیره و تحت نظارت نظمیّه به فعّالیّت بپردازد. از 1316 ش به بعد شهربانی بر فعّالیّت باشگاهها نظارت داشت . ذکر فعّالیّت باشگاههای بیگانه و اقلیتها در مصوبات این سال آمده است ( ایران . قوانین و احکام ، 1309 ش ، ص 143ـ144؛ همو 1316 ش ، ص 147 ) . به این ترتیب ، باشگاه به صورت نهادی قانونی درآمد و بیش از پیش گسترش یافت .
پس از 1320 ش ، فعّالیّت باشگاهها با توجّه به فضای سیاسی آن سالها، جنب ه کاملاً سیاسی یافت ، امّا از 28 مرداد 1332 به سبب ایجاد محدودیت برای برخی احزاب سیاسی بیشتر جنب ه فرهنگی و ورزشی به خود گرفت .
زندگی و فعّالیّت هفتادسال ه باشگاههای ایران را با دسته بندی آنها به باشگاههای خصوصی ، مؤسسات دولتی ، ورزشی ، احزاب ، دانشجویی ، هنری می توان بررسی کرد.
1 ) باشگاههای خصوصی . این باشگاهها را ایرانیان ، اروپاییان و اقلیتهای دینی با سرمای ه شخصی ، بدون وابستگی به دولت و نهادها و در جهت تحقق اهداف هیئت مؤسس باشگاه ایجاد می کردند. از نخستین باشگاههای خصوصیِ ایران آگاهی چندانی دردست نیست ، جز اینکه با استقرار افسران سوئدی برای تأسیس نظمیه در ایران ، در 1325 باشگاهی برای آنان دایر و محل آمد و رفت اروپاییان شد ( بهرامی ، ج 1، ص 145 ) . و نیز اینکه محمدعلی خان فرزین ، وزیر مالیه ، در آغاز کار، مدیریت باشگاهِ فرنگیها را به عهده داشت و به همین دلیل ، «فرزین خان به کلوب » شهرت یافت ( بامداد، ج 3، حاشی ه ص 449 ) . برخی از باشگاههای خصوصی ، به ترتیب زمان تأسیس ، بدین شرح است :
الف ) باشگاه ارامنه . هدف این باشگاه غیرانتفاعی و غیرسیاسی که در 1336 در ایران تأسیس شد، ایجاد پیوند میان اعضاء و برگزاری برنامه های تفریحی و آموزشی برای آنان بود. بودج ه آن از طریق فروش سهام و حق عضویت تأمین می شد.
در ده ه 1310 تا 1320 ش باشگاه جدیدی به نام باشگاه جوانان ارمنی تأسیس شد که محل فعّالیّتهای فرهنگی ، هنری و اجتماعی بود. باشگاه ارامنه تا دو سال پس از انقلاب اسلامی ، یکی از باشگاههای پرفعّالیّت تهران به شمار می آمد، امّا از 1359 ش ، کارش محدود و پذیرایی میهمانان و بازدیدکنندگان مسلمان در آن ممنوع شد. امروزه نیز در شهرهای اصفهان و تبریز، که اقلیت ارمنی قابل توجهی دارند، باشگاههای کوچکتر ارامنه دایر است ( ایرانیکا ، ذیل «باشگاه ارامنه » ) .
ب ) کانون فرهنگی ایران جوان . نخستین دسته از جوانان تحصیل کرده در اروپا که در اواخر جنگ جهانی اوّل به ایران بازگشتند، با توجّه به عقب ماندگی کشور، کانون فرهنگی ایران جوان را در 1338 تأسیس کردند؛ این کانون به مرام و مسلک افراد توجهی نداشت . مؤسّسان آن عبارت بودند از: حسین افشار، مشرّف نفیسی ، رستم جمشیدیان ، حسن شقاقی ، علی اکبر سیاسی ، محمود افشار و دیگران ، و هدف آن اشاع ه تمدن جدید و ترویج جنب ه مثبت تمدن غرب بود و اعضای آن در بدوتأسیس به جوانان تحصیل کرده در اروپا و آشنا با طرز فکر جدید منحصر می شد. مدتی بعد حسن شهرت و تحصیلات بالاتر از لیسانس به شرایط عضویت افزوده شد. در 1300 ش ، مرامنام ه کانون انتشار یافت و اهم مواد آن عبارت بود از: استقرار حکومت عرفی در ایران ، تفکیک دین از سیاست ، الغای قرارداد تسلیم ( کاپیتولاسیون ) ، احداث راه آهن ، محدودکردن کشت تریاک و مبارزه با افیون ، تأسیس مدارس دخترانه و اجباری کردن آموزش ابتدایی ، و رفع موانع ترقی زنان . با انتشار روزنام ه ایران جوان ، کانون به حزب تبدیل شد و با تأسیس حزب ایران ، که تیمورتاش وزیر دربار رضاخان ، بانی آن بود، و برقراری نظام تک حزبی ، احتمال انحلال آن می رفت ، امّا با کوشش و ابتکار مصطفی قلی بیات ، به صورت کانون فرهنگی به حیات خود ادامه داد. در 1320 ش ، به تناسب اوضاع زمان بار دیگر به صورت حزب درآمد و در جریان جنگ جهانی دوم ، سیاست بیطرفی پیش گرفت . پس از ده ه 20، بار دیگر به صورت کانون فرهنگی درآمد و سالها به همین شکل باقی ماند. ( کانون فرهنگی ایران جوان ، ج 1، مقدمه ) .
ج ) کلوب ایران . این باشگاه را تیمورتاش در 1302 ش ، بنیان گذاشت و اعضای مؤسس آن علی اکبر داور، سردار اسعد بختیاری ، فتح اللّه نوری اسفندیاری و دیگران بودند ( عاقلی ، ص 254 ) . هدف از تأسیس آن ایجاد محفلی ادبی و ورزشی و تفریحی برای اعضا ( باشگاه ایران ، ص 1ـ12 ) و مقر آن خانه ای واقع در چهارراه کُنْت بود که یکی از تجار، به نام رشیدیان ، از غلامحسین خان صاحب اختیار خریده و به باشگاه اجاره . . .