"ایرانشهر ما آرمانشهر ماست وآرمانشهر ما ایرانشهر ماست".
ایرانشهر یا کشور آریایی ها، عنوانی است که ایرانیان در دوره ساسانی به سرزمین خود داده بودند. ردپای این مفهوم جغرافیایی را می توان در کتیبه های شاپور اول ( در کعبه زردشت ) و کرتیر ( در نقش رستم ) دنبال کرد. در این دو کتیبه اسامی ایالات و شهرهای اصلی ایران عصر ساسانی ذکر کرده است و می توان با توجه به آن، قلمرو سنتی شاهنشاهی ساسانی را بازسازی کرد. افزون بر این سنگ نوشته ها، منبع دیگری موجود است که تصویری مشابه از ایالات، مراکز آنها و شهرهای اصلی قلمرو ساسانیان به دست دهد. این اثر منحصر به فرد و ارزشمند متنی کوتاه به زبان پهلوی با نام شهرستانهای ایرانشهر است و در اواخر عصر باستان گردآوری شده است. در اوایل دوره اسلامی مطالب اندکی به متن اصلی اضافه گردیده و در واقع آخرین بازنویسی آن در دوره خلافت عباسی ( سده هشتم میلادی ) صورت گرفته است.
... [مشاهده متن کامل]
شهرستانهای ایرانشهر تقسیمات مختلف نواحی قلمرو ساسانی را بر می شمرد و فهرستی طولانی از مکان های جغرافیایی و اسامی شهرها ارائه می دهد. از این جهت برای بررسی جغرافیای اداری ساسانیان منبعی سودمند به شمار می رود. همچنین نویسنده ناشناس متن به شخصیت های افسانه ای و تاریخی که بنا کننده شهرهای مختلف بوده اند می پردازد و اسامی پادشاهان ساسانی که شهری از خود به یادگار گذاشته اند را ذکر می کند.
سرزمین ایرانِ عصر ساسانی در این متن به چهار جهت جغرافیایی یا چهار ناحیه ( کوست ) شرق ( خراسان ) ، غرب ( خوربران ) ، شمال ( اپاختر یا کپکوه ) و جنوب ( نیمروز ) تقسیم شده که هر یک به ترتیب بیست و شش، نه، سیزده و نوزده شهرستان را شامل می شوند.
شباهت های موجود میان متن شهرستانهای ایرانشهر با اثر موسی خورنی1، مورخ ارمنی معاصر با ساسانیان، با عنوان جغرافیای موسی خورنی، این نکته را به ذهن می رساند که متن رساله پهلوی، یکی از منابع مورد استفاده وی بوده است. خورنی در تالیف کتاب خود افزون بر متن شهرستانهای ایرانشهر از کتاب جغرافیای بطلمیوس نیز سود می برده است. در واقع او سرزمین های ذکر شده در متن پهلوی را با نوشته بطلمیوس مقایسه کرده و توضیحی نیز بر آن افزوده است.
در اواخر سده نوزدهم یوزف مارکوارت ( ١٩٣٠ - ١٨٦٤ م ) ، دانشمند و ایران شناس آلمانی بر آن شد تا کتاب ارزشمند موسی خورنی را همراه با توضیحات و تفاسیر منتشر نماید. تغیر نام یافتن بسیاری از شهرستان ها و مناطق تاریخی و یا از بین رفتن کامل آن ها در طول تاریخ، شرح و تفسیر مارکوارت بر این اثر جغرافیایی را ضروری می کرد. مارکوارت به دلیل شباهت های متعددی که رساله شهرستانهای ایرانشهر با جغرافیای موسی خورنی داشت، تصمیم گرفت تا بر هر یک به طور مستقل شرح و تفسیری بنویسد. وی اصطلاح باستانی ایرانشهر، برگرفته از متن پهلوی شهرستانهای ایرانشهر را برای عنوان کتاب خود برگزید.
تسلط مارکوارت به زبان های ایرانی، ارمنی، یونانی، سریانی و تفسیر عالمانه وی بر متن شهرستانهای ایرانشهر و جغرافیای موسی خورنی باعث شده تا کتاب ایرانشهر وی اثری مرجع برای پژوهشگران بعدی محسوب شود. در ایران اثر مارکوارت به فاصله ده سال به صورت دو کتاب مجزا با عناوین ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی2 و ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس توسط دکتر مریم میراحمدی به فارسی ترجمه شد. مطالب کتاب ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس هشت ناحیه ماد، الیمایی ( الی مائیس = خوزستان ) ، پارس، اریک ( شرق ماد ) ، دریای هیرکان، اسکیت ها، بین النهرین و بابل را شامل می شود. مارکوارت با توجه به منابع و متون ِ کهن و معاصر با موسی خورنی، برای هر یک از نواحی هشت گانه مطالب و توضیحاتی را ذکر می کند. از جمله منابعی که مارکوارت از آنها سود برده می توان به سفرنامه هوآن - چوانگ ( گزارشی درباره مغرب زمین ) ، نوشته های جغرافی دانان و نویسندگان جهان همچون استرابو و آثار برخی از جغرافی دانان و مورخان عصر اسلامی همچون ابن خردادبه، استخری، مقدسی، ابن رسته و یعقوبی اشاره کرد. هر چند برخی از همعصران مارکوارت به شیوه مقایسه ای وی ایراد گرفته و سبک او را مورد نقد قرار می دادند اما با این وجود مارکوارت در تمامی آثارش این شیوه را دنبال کرد و همیشه به آن پایبند ماند.
مارکوارت برای کامل کردن نوشته خود، ملحقاتی به متن اصلی افزوده که مطالبی چون مرزبانان ارمنستان، حدود تاریخی کرمان، تخارستان ( طخارستان ) ، سرزمین کابل و کابلشاه، قندهار و نواحی جیحون را در بر می گیرد. از این میان مبحث مربوط به تخارستان، مفصل تر از سایر موارد است.
از ویژگی های کتاب ایرانشهر می توان به مشخص کردن استان های کلیسایی، شهرهای اسقف نشین، مقر مطران های مسیحی ( نسطوری ) و همچنین خط سیر نفوذ و ورود مسیحان در ایران عصر ساسانی اشاره کرد. مارکوارت در ضمن مقایسه متون و منابع متعدد، برخی مواقع به نکات جالبی بر می خورد. برای نمونه وی در می یابد که میان فهرست شهرهای خراسان با گزارش جهانگرد چینی، هوان - چوآنگ ( ٦٤٤ - ٦٢٩ م ) و همچنین فهرست مالیاتی عبدالله بن طاهر از سال ٢١١ و ٢١٢ ارتباط شگفت انگیزی وجود دارد.
اساس پژوهش مارکوارت در تالیف ایرانشهر دو نسخه از متن اصلی کتاب موسی خورنی مشهور به نسخه کامل و نسخه خلاصه شده بوده که پیش از این توسط آرسن سوکری ویرایش شده اند. 3 مترجم محترم کتاب حاضر، در پیشگفتار کتاب ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس به ناپدید شدن اصل پهلوی رساله شهرستانهای ایرانشهر اشاره می کند و تنها منبعی که این رساله در آن باقی مانده را همان اثر موسی خورنی به زبان ارمنی می داند. این در حالی است که ایشان در پیشگفتار کتاب ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی آشکارا به ترجمه های متعدد فارسی این رساله اشاره دارد. چنان که می دانیم اکثر این ترجمه ها از متن اصل ( پهلوی ) رساله صورت گرفته است. 4 برای مثال ترجمه هایی که توسط سعید عریان یا تورج دریایی5 از متن شهرستانهای ایرانشهر به چاپ رسیده، اصل متن پهلوی را نیز ضمیمه خود دارند.
حسین کیان راد
پانویسها:
1 - از دیگر آثار وی می توان به تا . . .
