ایران شناسی

مطالعه و تحقیق در کلیۀ جنبه ها و مظاهر فرهنگ و تمدن جهان ایرانی و شناساندن این فرهنگ و تمدن به جهانیان. اگر از تعدادی کتاب که یونانیان و دیگر ملل غیر ایرانی دربارۀ ایران و ایرانیان باستان نوشته اند بگذریم، ایران شناسی به عنوان رشته تحقیقاتی سامان مند و جدی در چهار قرن اخیر مطرح بوده است. ایران شناسی در اروپا، نخستین بار در دانشگاه لیدن هلند، در قرن ۱۷، مطرح شد. اروپاییان با زبان فارسی از طریق ترجمۀ اسفار پنج گانۀ عهد عتیق که به سال ۱۵۸۶ انجام شده بود آشنا شدند. یوهان النجمان پزشک و شرق شناسی آلمانی مقیم لیدن، سیاهه ای از ۴۰۰ واژۀ فارسی تهیه کرد که به همان معنی در زبان آلمانی به کار می رفت. در آغاز ایران شناسان جملگی متخصص و استاد زبان عربی در دانشگاه لیدن بودند. از آن جمله اند توماس ارپنیوس(۱۵۸۴ـ۱۶۲۴)، و یاکوبوس گولیوس(۱۵۹۶ـ۱۶۶۷) که فرهنگ فارسی ـ لاتینی را تهیه کرد. در ۱۶۳۹ یک کشیش پروتستان به نام لوئی دو دیو(متوفی ۱۶۴۲) کتابی در دستور زبان فارسی به لاتینی تألیف کرد که در واقع نخستین توصیف زبان فارسی است که در اروپا تألیف شده است. در سال ۱۶۴۴، لوینوس وارنرآلمانی غزلیات حافظ را با یاری گرفتن از شرح سودی به لاتینی ترجمه کرد. در ۱۶۵۱، شاگرد دیگر گولیوس، به نام گئورگ گنتیوسکه آلمانی بود متن گلستان سعدی را در آمستردام منتشر کرد. ترجمۀ آلمانی گلستان به قلم آدام اولئاریوس، به سال ۱۶۹۱، و ترجمۀ هلندی آن در سال ۱۶۹۴ منتشر شد. در قرن ۱۸ ایران شناسی در هلند از رونق افتاد. ولی در قرن ۱۹ ویلم بیلدردایکاز ترجمۀ آلمانی قابوس نامه متن خلاصه ای برای کودکان، و نیز ترجمه ای از رباعیات خیام به هلندی انتشار داد. ولی بزرگ ترین ایران شناس و اسلام شناس قرن ۱۹ هلند دِ خویه (۱۸۳۶ـ ۱۹۰۹) است که مجموعه آثار جغرافی نویسان ایرانی را تصحیح و منتشر کرد. در قرن ۲۰ هم هلند چند ایران شناس سترگ داشته است، از آن جمله است مارتین تئودور هاوتسما(یا هوتسما، ۱۸۵۱ـ۱۹۴۳) سرویراستار چاپ نخست دایرةالمعارف اسلام (در سال های ۱۸۹۷ـ۱۹۲۴) که همچنین تاریخ سلاجقه و منتخبی از خمسۀ نظامی را نیز منتشر کرده است؛ یوهانس هندریک کرامرس(۱۸۹۱ـ۱۹۵۱)، که سهم مهمی در شناساندن جغرافیایی ایرانی ـ اسلامی داشته؛ و کارل یانکه بخش هایی از جام'ع التّواریخ خواجه رشیدالدین فضل الله را تصحیح و ترجمه کرده است. دیگر ایران شناس معاصر هلندی پروفسور دبرویناست. دومین کشوری که به ایران شناسی توجه و عنایت کرد لهستان بود. اشراف لهستانی خود را بازماندۀ قوم سرمطیان (سرمت ها)، یکی از اقوام قدیم چادرنشین آریایی که از قرن ۴پ م تا قرن ۳م بر روسیه جنوبی و استپ های شمال قفقاز استیلا داشتند می دانستند و به همین دلیل در قرن ۱۷ درپی ریشه های شرقی خود برخاستند. تادئوش کروسینسکی، مُبلغ مذهبی لهستانی مقیم ایران گزارش جالب توجهی دربارۀ انقراض سلسلۀ صفویه، که خود شاهد آن بود، نوشته است. از مهم ترین فعالیت های ایران شناسی در لهستان، ترجمه گلستان سعدی است که ساموئل اوتونیووسکیدر ۱۶۱۰ انجام داده و ترجمۀ کازیمیرسکیاز متن فارسی گلستان (۱۸۷۶) و نیز ترجمه و شرح دیوان منوچهری دامغانی. در قرن ۱۹ اَلکساندر خوجکو(۱۸۰۴ـ۱۸۹۱) لهستانی که چندی در مقام کنسول روسیه در ایران خدمت کرد کتاب تئاتر در ایران (۱۸۴۵) و دستور زبان فارسی (۱۸۵۲) را منتشر کرد. در دوران جنگ جهانی دوم جمعیت بزرگی از لهستانی ها را بر ایران کوچاندند. گروهی از آن ها در ایران ماندگار شدند و در ۱۹۴۲ «انجمن لهستانی مطالعات ایرانی» را تأسیس کردند. ماخالسکیکتابی درباره رمان نویسی در ایران نوشت. ولادیسلاو دولباشاهنامۀ فردوسی را به شعر منثور ترجمه کرد، و باربارا مکارسابوف کور هدایت و شعرهایی از فروغ فرخزاد را به لهستانی برگرداند. در ایتالیا جووان باتیستا رایموندیفهرستی از نسخ خطی کشورهای مصر، خاور نزدیک، ایران و هند گرد آورد. جرولامووکیتّی در قاهره نسخه ای خطی از شاهنامۀ فردوسی، با تاریخ کتابت ۶۱۴ق یافت و آن را به ایتالیا منتقل کرد که اکنون در کتابخانه ملی فلورانس نگهداری می شود و کهن ترین نسخۀ خطی شاهنامه در جهان است. کهن ترین نسخه منطق الطّیر عطار با تاریخ کتابت ۸۵۷ق که از حیث خط و تصاویر نقاشی شاهکار است نیز در کتابخانه شهر تورینو نگهداری می شود. از ایران شناسان ایتالیایی در قرن ۱۹ می توان از جاکومو لینیانا(۱۸۲۷ـ۱۸۹۱) نام برد. مهم ترین ایران شناس ایتالیایی قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ ایتالو پیتسی(۱۸۴۹ـ۱۹۲۰) است که سعی وافری در ادبیات تطبیقی و مطالعه و تحقیق در ادبیات حماسی ایران کرد. ویتوریو روگارلیاست که منتخبی از برزونامه و گرشاسب نامه را به ایتالیایی ترجمه کرد شاگرد او است. کارلو نالینو(۱۸۷۲ـ ۱۹۳۸)، شاگرد پیتسی، متخصص نجوم اسلامی، آثاری نیز دربارۀ متون پهلوی دارد. همچنین آنتونیو پالیارو (۱۸۹۸ـ۱۹۶۳) شاگرد کریستیان بارتولومه، که تحقیقاتی دربارۀ زبان های ایران باستان دارد. از دیگر ایران شناسان ایتالیایی می توان از جوزپه مسینا (۱۸۹۳ـ۱۹۵۱) نویسندۀ کتاب آغاز دین مجوسی و دین زردشتی و نیز فرانچسکو گابریلی نام برد. مشهورترین ایران شناس قرن ۲۰ آلساندرو بائوزانی است که آثار متعددی درباره فرهنگ و دین و ادبیات ایران دارد. کشورهای انگلیس و فرانسه در قرن ۱۸ به ایران شناسی اهمیت بیشتری دادند. انتشار کتاب تاریخ دینی ایران، تألیف تامس هاید، در سال ۱۷۰۰، سرآغاز توجه مردم انگلیسی زبان به زبان و ادبیات ایران شد. در فرانسه آنکتیل دوپرون در هند زبان های باستانی ایرانی را آموخت و در ۱۷۷۱ زند اوستا را از پهلوی به فرانسه ترجمه کرد که بزرگ ترین رویداد قرن حوزۀ ایران شناسی بود. در همین قرن رولینسون نیز سنگ نبشته بیستون را خواند. در قرن ۱۹ باستان شناسان فرانسوی، به ویژه مارسل دولافوا و ژاک دو مورگان حفاری های فراوانی در ایران انجام دادند و اشیای بازیافته را به موزۀ لوور فرستادند. در قرن ۲۰ فرانسویان به همت ادگار بلوشه و هانری کربن رونق دیگری به ایران شناسی بخشیدند. در انستیتوی ایران و فرانسه، بخش ایران شناسی تأسیس کردند و آثار مهمی را در زمینۀ مطالعات ایرانی و ایران شناسی منتشر کردند. در قرن ۲۰ ایران شناسان انگلیسی چند اثر مهم تألیف کردند. از آن جمله است تاریخ ایران کیمبریج که محققان ایرانی هم در تألیف آن همکاری داشتند، تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون، تاریخ ادبیات فارسی اثر چارلز استوری، ادبیات کلاسیک فارسی اثر آرتور جان آربری، ترجمه و چاپ انتقادی مثنوی معنوی مولوی به کوشش رینولد الین نیکلسون. ایران شناسان آلمانی در قرن ۱۹ به ویژه در حوزه زبان های ایرانی و آیین زردشتی سرآمد دیگران بودند، ازجمله تئودور نولدکه، یوزف مارکوارت، کارل فریدریش گلدنر، کریستیان بارتولومه و فردیناند یوستی. در قرن ۲۰ نیز می توان از هانس هاینریش شدر، هاینریش یونکر، و هلموت ریتر نام برد. همچنین در حوزۀ ایران شناسی اسلامی نیز نسل بعد از جنگ جهانی دوم همچون برتولد اشپولر در زمینه تاریخ و آنه ماری شیمل در حوزه عرفان کارهای مهمی انجام دادند. در روسیه به ایران شناسی اهمیت خاصی داده می شد. یوهان دورن (۱۸۰۵ـ۱۸۸۱) و بارون روزن (۱۸۴۹ـ۱۹۰۸) بنیانگذاران تحقیقات ایرانی در روسیه بودند. برجسته ترین ایران شناس روس بارتولد (۱۸۶۹ـ۱۹۳۰) است که به ویژه در مورد تاریخ و جغرافیای ایران صاحب نظر بود. دیگر ایران شناسان روس در قرن ۲۰ عبارت اند از: پطروشفسکی، دیاکونوف، برتلس و داندامایف که آثار مهمی دربارۀ تاریخ ایران باستان و ایران اسلامی منتشر کردند. بعضی از خاورشناسان روس نیز پس از انقلاب از روسیه مهاجرت کردند، ازجمله ولادیمیر مینورسکی، ولادیمیر ایوانُف، و بازیل نیکیتین. ایران شناسان امریکایی و ژاپنی دیرتر وارد صحنه شدند. ازجمله ایران شناسان ژاپنی می توان از ماتسوموتو، نویسندۀ کتاب از تخت جمشید تاآسوکا و گیکیو اتیو نام برد. برخی ایران شناس امریکایی عبارت اند از: اولمستد نویسندۀ تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، آرتور پوپ مؤلف بررسی هنر ایران، آبراهام ویلیامز جکسون مؤلف ایران در گذشته و حال و دستور زبان اوستایی، اریش فردیدریش اسمیت، مؤلف تخت جمشید. همچنین می توان از هارولد لَمب، دونالد ویلبر، و ریچارد فرآی نیز نام برد. امروزه تحقیقات ایرانی در دانشگاه های امریکا بیش از هر نقطه دیگر جهان مورد توجه است. کشورهای اسکاندیناوی نیز چند ایران شناس بزرگ داشته اند، از آن جمله اند آرتور کریستنسن دانمارکی، هنریک ساموئل نیبرگ سوئدی، گئورگ والنتین مورگنستیرنه نروژی، پتر آسموسن، اوگوست مِهِرن و کای بار از دانمارک و بو آندرس اوتاس و اوسکار ویکاندر از سوئد که جملگی در تاریخ و فرهنگ و زبان ایران باستان تحقیق کرده اند.