اهی گلی
واژه نامه بختیاریکا
پیشنهاد کاربران
برخی گمان می کنند که در زبان های ایرانیک , فقط دری ( فارسی ) است که به دوره های باستان , میانه و نو , تقسیم پذیر است حال اینکه همه زبان ها , منجمله دسته زبان های خانواده ایرانیک , دارای صورت های باستانی و کهن بوده اند که در گذر زمان دچار تغییر و تحول و سایش شده, آسان تر گردیده و به صورت های نوتر و مدرن ترامروزی درآمده اند, اما از آنجا که زبان دری و برخی دیگر چون زبان های سغدی ( هم اکنون یغنابی ) , سکایی ( سپس آلانی و هم اکنون اوستی , طبری ( هم اکنون مازنی ) و . . این شانس را داشته اند که در دوره های باستانی یا میانی خود اثار مکتوب برجای گذارند, زبان شناسان آسانتر و موثق تر می توانند که صورت های باستانی , میانی و بالاخره جدید و مدرن این زبان ها را مشخص کنند . اماعلم زبانشناسی , این توانایی را دارد که زبان شناسان بتوانند بر اساس قواعد علمی زبانشناسی , دوره ها و صورت های باستانی و میانی یک زبان را “بازسازی “کنند , اگرچه از آن زبان ها , حتی اثاری مکتوب از دوره های باستانی و میانی شان برجای نمانده باشد. البته این در تخصص زبانشناسان هست و آنانی که تخصص این دانش را آکادمیک نیاموخته اند , در این حوزه وارد نشوند بهتر است چرا که در نتیجه گیری , به بیراهه می روند. البته برای مطاله زبان لری, سوای زبان شناس بودن البته آگاهی و وقوف به همه شاخه های زبان لری , نیز واجب است .
... [مشاهده متن کامل]
بنده با اندک دانشی که محصول مطالعه کتب زبان شناسی است و مقدار تسلطی که بر شاخه های زبان لری دارم , جسارت کرده این چند سطر را می نویسم .
*گل ؛gol
تعبیری است بسیار رایج در شعرلری برای نامیدن یار و معشوق !که در مناطق جنوبی تر لرستانات ( لیراوی ممسنی کهگیلویه , . . ) به صورت گل” gel” ( با کسره خفیف گاف که برخی هم آن را یک دوم کسره می نامند و برخی معتقدند که کسره نیست وابتدا به ساکن است ) و در بختیاری :
گل ( gol ) به ضمه گاف معمول تلفظ می شود .
*ول ؛vel
صورت کهن تر گل درزبان لری بوده که امروز رایج نیست و فقط در اشعار و اصطلاحات باید اثرش را یافت . اگر اشتباه نکنم درروایتی از بهار به نقل از پژمان بختیاری , خواندم که اصطلاح ول به معنی یارهنوز در بختیاری آن زمان رایج بوده . ولی من به گوشم نخوده است . اما ردپای این اصطلاح هنوز و فقط در ترانه های استان فارس و نه دیگر مناطق فارسی زبان بر جای مانده است و این پراهمیت است چرا که گویش استان فارس رابطه تنگاتنگی با زبان لری باشندگان لر آن دیار دارد و نشانگر آن است که روزگاری لری گستره یا تاثیری فراگیرتر از محدوده کنونی اش در این استان داشته است .
*تبدیل “و v” به “گ g”در دوره میانی
زبان های ایرانیک من حیث زبان های هندو اروپایی , بلطبع از یک خانواده اند و مشابهت های ریشه ایی هم واژگانی و هم نحوی بسیاردارند . مثلا :کلمه ورگ ( گرگ ) درایرانی میانه , در روسی ولک , در آلمانی ولف است .
در زبان های ایرانی میانه منجمله پهلوی اشکانی و ساسانی که زبان لری و دیگر زبان های ایرانی چون زبان تالشی , کرمانجی , آذری قدیم , گیلکی , اورامی , تاتی , زازاکی بلوچی . . , در تحولات و تغییرات زبانی تمایلی بوده که این “واو v” به “گاف g”و گاه به “با b” تبدیل شود . از همین رو در یک زبان, مثلا لری , همزمان گاه در کلمه ایی این تبدیل روی داده , گاه نداده و به صورت قدیم مانده , گاه یک صورت از پهلوی ساسانی را اخذ کرده و گاه واژگانی را به صورت دیگر از پهلوی اشکانی برگرفته است مثلا: گسنه ( گرسنه ) :صورت قدیمی ترش در زبان های دیگرایرانی مازندرانی , زبان کرمانجی , زبان تالشی و زبان سورانی با تلفظ کهن تر “و ” یا “ب ” چنین است . ( وسنی , وشنی , برسی , برچی ) یا مثلا گرازفارسی صورت قدیمی ترش براز در لری جنوبی در اصطلاح برازگون ( شهر برازجان ) و به صورت وراز در لری بختیاری لهجه میوند هنوز محفوظ هست .
*ورد vard
اصل کلمه ول که امروز به صورت گل درآمده , ورد بوده است .
این کلمه به همین صورت از زبان پهلوی , وارد عربی شده ولی زازاها , که زبان شان , به جهت دوری جغرافیایی از تاثیر زبان فارسی بدور مانده , هنوز این کلمه را به همین صورت ورد به معنی بکار می برند .
تبدیل “دال d” به “لام l”
مثال :
*ورد به ول در لری قدیم
*زود به زل zelدر لری جنوبی ( دوستاره زله شَوکَن که زودتر از همه ستاره ها در آسمان ظاهر می شود و زله روز که آخرین ستاره هست و آمدن روز را خبر می دهد , شاید با این مفهوم زودی بی ارتباط نباشد )
*سرد به سول sulو کولkul در لری بختیاری ولری جنوبی.
سول و کول , در لری هم ما سردی را می رساند هم خشکی ( سولگان در بختیاری و کن سولقان که بسیار سرد و برفگیر است از همین ریشه است ) . دارdar به لارlar ؛ هردو در لری فیلی و لری بختیاری و جنوبی به معنی هیکل وتن و بدن است .
*دیو divبه لیوlivدر اصطلاح لیوه ؛به معنی دیوانه در لری فیلی و لری بختیاری.
پرد به پل , در لکی
………………………………….
مخلص کلام آنکه موسیقی هیوله و و آهی گل که هردو در مراسم عروسی نواخته و خوانده می شود اولی در لرستان فیلی و دومی در بین لرهای بختیاری , دو صورت از یک اصطلاح است که اولی یعنی هیوله , صورت آرکائیک و کهن آن را در خود نگهداشته و و آهی گل صورت جدید و تحول یافته این اصطلاح است .
این مساله از ان جهت شایان توجه هست که فرهنگ و زبان لری , با شاخه های پراکنده اش , چون شاخ و برگ و ریشه درختی تنومند و در هم تنیده است که شناخت هر شاخه , احاطه شما بر همه آن شاخسار را می طلبد .
بسیاری از لغات لری کهن که امروز یا فراموش شده یا اغلب صورت مدرن و جدید آن برزبان سخنوران لر جاری است , را می شود در قالب اصطلاحات یا در بین ابیات , صورت کهن اش را کشف , بازشناسی و بازسازی کرد چرا که زبان شعر محافظه کارتر است نسبت به گویش محاوره مردم وایضا اصطلاحات نیز همچون فسیل جانداران در طبیعت , گونه های کهن و منقرض یافته زبانی را در خود حفظ و نگاهداشته است .
مثلا خدا به معنی صاحب و مالک که کاربرد دیگر ندارد , را فقط در اصطلاح” بی صاو خدا ” لری می توان یافت . مثلا بچیلم بی صاو خدان ( بچه هایم به صاحب اند ) یا در دو اصطلاح : هونه خدا ( صاحب خانه ) و مهمون خدا ( مهمان صاحب خانه ) هنوز فسیل شده باقی مانده حال آنکه در محاوره و خارج از اصطلاحات کاربرد ندارد .
یا شا و شاد به معنی سلامتی روحی و نشاد و ناشادی به معنی ناسلامتی روحی را فقط در اصطلاح رایج “نه شاسلامت ” لری می توان بازیافت ! مثلا : تو نشا سلومت , گپ ای میلسی ! ( تو ناسلامتی , پزرگ این مجلسی ! ) یا ناشادی گرات ( یعنی بیماری و ناسلامتی روحی , مجزا مرگ و ماتم ) یا به شادی بیایین ( به سلامتی بیایید ) . جای دیگر هم گفتم که اصطلاح شادی خوار ؛ یعنی کسانی که به سلامتی همدیگری پیاله شراب می زدند , در شعر دری , به همین معنی است .
... [مشاهده متن کامل]
بنده با اندک دانشی که محصول مطالعه کتب زبان شناسی است و مقدار تسلطی که بر شاخه های زبان لری دارم , جسارت کرده این چند سطر را می نویسم .
*گل ؛gol
تعبیری است بسیار رایج در شعرلری برای نامیدن یار و معشوق !که در مناطق جنوبی تر لرستانات ( لیراوی ممسنی کهگیلویه , . . ) به صورت گل” gel” ( با کسره خفیف گاف که برخی هم آن را یک دوم کسره می نامند و برخی معتقدند که کسره نیست وابتدا به ساکن است ) و در بختیاری :
گل ( gol ) به ضمه گاف معمول تلفظ می شود .
*ول ؛vel
صورت کهن تر گل درزبان لری بوده که امروز رایج نیست و فقط در اشعار و اصطلاحات باید اثرش را یافت . اگر اشتباه نکنم درروایتی از بهار به نقل از پژمان بختیاری , خواندم که اصطلاح ول به معنی یارهنوز در بختیاری آن زمان رایج بوده . ولی من به گوشم نخوده است . اما ردپای این اصطلاح هنوز و فقط در ترانه های استان فارس و نه دیگر مناطق فارسی زبان بر جای مانده است و این پراهمیت است چرا که گویش استان فارس رابطه تنگاتنگی با زبان لری باشندگان لر آن دیار دارد و نشانگر آن است که روزگاری لری گستره یا تاثیری فراگیرتر از محدوده کنونی اش در این استان داشته است .
*تبدیل “و v” به “گ g”در دوره میانی
زبان های ایرانیک من حیث زبان های هندو اروپایی , بلطبع از یک خانواده اند و مشابهت های ریشه ایی هم واژگانی و هم نحوی بسیاردارند . مثلا :کلمه ورگ ( گرگ ) درایرانی میانه , در روسی ولک , در آلمانی ولف است .
در زبان های ایرانی میانه منجمله پهلوی اشکانی و ساسانی که زبان لری و دیگر زبان های ایرانی چون زبان تالشی , کرمانجی , آذری قدیم , گیلکی , اورامی , تاتی , زازاکی بلوچی . . , در تحولات و تغییرات زبانی تمایلی بوده که این “واو v” به “گاف g”و گاه به “با b” تبدیل شود . از همین رو در یک زبان, مثلا لری , همزمان گاه در کلمه ایی این تبدیل روی داده , گاه نداده و به صورت قدیم مانده , گاه یک صورت از پهلوی ساسانی را اخذ کرده و گاه واژگانی را به صورت دیگر از پهلوی اشکانی برگرفته است مثلا: گسنه ( گرسنه ) :صورت قدیمی ترش در زبان های دیگرایرانی مازندرانی , زبان کرمانجی , زبان تالشی و زبان سورانی با تلفظ کهن تر “و ” یا “ب ” چنین است . ( وسنی , وشنی , برسی , برچی ) یا مثلا گرازفارسی صورت قدیمی ترش براز در لری جنوبی در اصطلاح برازگون ( شهر برازجان ) و به صورت وراز در لری بختیاری لهجه میوند هنوز محفوظ هست .
*ورد vard
اصل کلمه ول که امروز به صورت گل درآمده , ورد بوده است .
این کلمه به همین صورت از زبان پهلوی , وارد عربی شده ولی زازاها , که زبان شان , به جهت دوری جغرافیایی از تاثیر زبان فارسی بدور مانده , هنوز این کلمه را به همین صورت ورد به معنی بکار می برند .
تبدیل “دال d” به “لام l”
مثال :
*ورد به ول در لری قدیم
*زود به زل zelدر لری جنوبی ( دوستاره زله شَوکَن که زودتر از همه ستاره ها در آسمان ظاهر می شود و زله روز که آخرین ستاره هست و آمدن روز را خبر می دهد , شاید با این مفهوم زودی بی ارتباط نباشد )
*سرد به سول sulو کولkul در لری بختیاری ولری جنوبی.
سول و کول , در لری هم ما سردی را می رساند هم خشکی ( سولگان در بختیاری و کن سولقان که بسیار سرد و برفگیر است از همین ریشه است ) . دارdar به لارlar ؛ هردو در لری فیلی و لری بختیاری و جنوبی به معنی هیکل وتن و بدن است .
*دیو divبه لیوlivدر اصطلاح لیوه ؛به معنی دیوانه در لری فیلی و لری بختیاری.
پرد به پل , در لکی
………………………………….
مخلص کلام آنکه موسیقی هیوله و و آهی گل که هردو در مراسم عروسی نواخته و خوانده می شود اولی در لرستان فیلی و دومی در بین لرهای بختیاری , دو صورت از یک اصطلاح است که اولی یعنی هیوله , صورت آرکائیک و کهن آن را در خود نگهداشته و و آهی گل صورت جدید و تحول یافته این اصطلاح است .
این مساله از ان جهت شایان توجه هست که فرهنگ و زبان لری , با شاخه های پراکنده اش , چون شاخ و برگ و ریشه درختی تنومند و در هم تنیده است که شناخت هر شاخه , احاطه شما بر همه آن شاخسار را می طلبد .
بسیاری از لغات لری کهن که امروز یا فراموش شده یا اغلب صورت مدرن و جدید آن برزبان سخنوران لر جاری است , را می شود در قالب اصطلاحات یا در بین ابیات , صورت کهن اش را کشف , بازشناسی و بازسازی کرد چرا که زبان شعر محافظه کارتر است نسبت به گویش محاوره مردم وایضا اصطلاحات نیز همچون فسیل جانداران در طبیعت , گونه های کهن و منقرض یافته زبانی را در خود حفظ و نگاهداشته است .
مثلا خدا به معنی صاحب و مالک که کاربرد دیگر ندارد , را فقط در اصطلاح” بی صاو خدا ” لری می توان یافت . مثلا بچیلم بی صاو خدان ( بچه هایم به صاحب اند ) یا در دو اصطلاح : هونه خدا ( صاحب خانه ) و مهمون خدا ( مهمان صاحب خانه ) هنوز فسیل شده باقی مانده حال آنکه در محاوره و خارج از اصطلاحات کاربرد ندارد .
یا شا و شاد به معنی سلامتی روحی و نشاد و ناشادی به معنی ناسلامتی روحی را فقط در اصطلاح رایج “نه شاسلامت ” لری می توان بازیافت ! مثلا : تو نشا سلومت , گپ ای میلسی ! ( تو ناسلامتی , پزرگ این مجلسی ! ) یا ناشادی گرات ( یعنی بیماری و ناسلامتی روحی , مجزا مرگ و ماتم ) یا به شادی بیایین ( به سلامتی بیایید ) . جای دیگر هم گفتم که اصطلاح شادی خوار ؛ یعنی کسانی که به سلامتی همدیگری پیاله شراب می زدند , در شعر دری , به همین معنی است .