انواع تفسیر

[ویکی فقه] ابن جریر طبری با چند سند از ابن عباس نقل می کند: تفسیر چهار بخش است: ۱. آنچه (قاری) عرب از راه فهم لغت می فهمد؛ ۲. آنچه همگان در فهم آن مکلف هستند و هیچ کس در داشتن آن معذور نیست؛ ۳. آنچه تنها دانشمندان بدان می رسند؛ ۴. آنچه جز خداوند کسی نمی داند.
بدرالدین زرکشی این تقسیم را درست دانسته، در شرح آن می گوید: آن که عرب می داند بخشی است که برای فهم آن به زبان خودش یعنی واژه شناسی رجوع می کند؛ مراجعه به واژه شناسی برای آن است که مفسر، معانی واژه ها را به دست آورد و مصادیق آنها را بشناسد که این گونه وظیفه ها بر عهده قاریان قرآن نیست. حال اگر محتوای واژه ها یک عمل بود نه علم، برای حجت دانستن آن، شهادت یک یا دو نفر یا استشهاد به یک یا دو بیت از اشعار عرب کافی است، اما اگر محتوای واژه چیزی باشد که علم پیدا کردن بدان لازم است، آنچه در بالا گفته شد کافی نیست، بلکه باید آن لفظ به سرحد استفاضه برسد و شواهد شعری زیادی آن را تایید کند و مراجعه به اعراب از آن جهت لازم است که اگر در مواردی اختلاف در اعراب موجب اختلاف در معنا شود، هم قاری و هم مفسر لازم است آن موارد را بیاموزند تا مفسر بتواند معنای صحیح آن را به دست آورد و قاری در مقام قرائت دچار اشتباه نگردد. اما اگر در موردی اختلاف در اعراب ارتباطی با معنا نداشته باشد، قاری باید آن را نیز بیاموزد تا قرائت او از اشتباه مصون بماند، ولی مفسر نیازی به آموختن آن ندارد؛ زیرا بدون آن هم به مقصود نائل می شود، اگر چه ندانستن این گونه موارد هم برای همگان نقص به شمار می آید.حال با توجه به توضیحات بالا، شناختن آنچه از تفسیر به این بخش مربوط می شود (آنچه عرب از راه دانستن زبان می فهمد.) بر مفسر لازم است تا تنها به آنچه از لغت عرب و زبان او است بسنده کند، و کسی که واژگان عرب را نمی شناسد، مجاز نیست حتی یک آیه را تفسیر کند، بسنده کردن به مقدار کمی از معانی واژه ها هم کفایت نمی کند؛ زیرا ممکن است لفظی در چند معنا مشترک باشد و او تنها یک معنا را فرا گرفته باشد.
قابل فهم همگانی
بخش دوم یا آنچه که هیچ کس در ندانستن آن معذور نیست، عبارت است از بخشی از آیات که در برگیرنده احکام شرعی و توحید الهی است و به محض مراجعه به آنها، معنایش به ذهن می رسد، هر لفظی که مفید یک معنای صریح و روشن باشد معلوم می شود که مقصود خداوند همان است.این بخش از آیات، اختلافی در آن نیست و شخص در فهم و درک آن دچار مشکل نمی شود؛ زیرا تک تک افراد معنای توحید را از آیه مبارکه فاعلم انه لا اله الا الله؛ پس بدان که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست؛ درک می کند و در می یابد که احدی در الوهیت با او شریک نیست هر چند نداند که در لغت لا برای نفی وضع شده و الا برای اثبات و مقتضای آن افاده حصر است. همچنین هر شخصی به طور بدیهی می داند که مقتضای آیه مبارکه و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة؛ نماز را به جای آورید و زکات دهید؛ و امثال آن، که فعل هایی امر دارد این است که به آنچه امر شده وجود خارجی بخشد؛ هر چند نداند که صیغه افعل (امر) دلالت بر وجوب دارد یا نه. در این بخش از آیات احدی نمی تواند ادعا کند که معانی واژه های آن را نمی فهمد، چون معانی آن برای همه روشن و واضح است.
قابل دستیابی دانشمندان
بخش سوم یا آنچه جز خدای تعالی کسی نمی داند. این گونه موارد به منزله امور غیبی است؛ مانند آیاتی که دربردارنده علم به زمان رستاخیز، نزول باران، جنسیت جنین در رحم، حقیقت روح و حروف مقطعه است.از نظر اهل تحقیق در هنگام تفسیر آیات متشابه، هیچ راهی برای اجتهاد وجود ندارد و فقط باید به یکی از سه روش زیر به معنای آنها اطلاع یافت:۱. تصریحی از جانب خود قرآن در آیات دیگر آمده باشد؛۲. تفسیری از ناحیه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) رسیده باشد؛۳. همه امت در تاویل آن بر یک قول اجماع کرده باشند.اگر از این سه راه، بیانی به دست داده نشد معلوم می شود که آن آیه متشابه از مواردی است که علم به تاویلش مخصوص خداست. (به نظر نگارنده حروف مقطعه قرآن از جمله این موارد است؛ زیرا آنها رمزها و اشاراتی است میان خدا و پیامبر، و تاویلش را جز خدا و پیامبر و اصحاب خاص او که به آنان به صورت خصوصی تعلیم فرموده، کسی نمی داند).
باخبر بودن خدا
...